دانستنیهای علوی1 صفحه 740

بخش اول: دوران خلفای سه گانه

دوران خلفای سه گانه

امام علی علیه السلام از آغاز خلافت ابوبکر (11 ه.) تا قتل عثمان (35 ه.) دوران سخت و طاقت فرسایی را پشت سر گذاشت که حوادث آن به خار در چشم و استخوان در گلو می مانست. از فعالیت های امام در این دوران طولانی، جز برهه ای از آغاز و انجام آن (جریان سقیفه و شورش علیه عثمان) گزارش چندانی به دست نرسیده و تاریخ از قهرمان بی هماورد سال های آغازین اسلام، زاهدی خانه نشین را به نمایش گذاشته است. با این همه، آنچه در گوشه و کنار کتاب های تاریخی و روایی آمده، اندکی از تلاش های دینی سیاسی امیر مؤمنان را می نمایاند و از آن حضرت، سیاستمداری دین باور و مصلحی نیک اندیش به تصویر می کشد. جا دارد ارزیابی اجمالی امام را از عملکرد خلفا و رفتار سیاسی خویش، طلیعه این گفتار سازیم: هان! به خدا سوگند فلان [ابوبکر] جامه خلافت را پوشید و می دانست خلاف جز مرا نشاید، که آسیاسنگ تنها گرد استوانه به گردش درآید … چون چنین دیدم، دامن از خلافت درچیدم و پهلو از آن پیچیدم و ژرف بیندیشیدیم که چه باید، و از این دو، کدام شاید؟ با دست تنها بستیزیم، یا صبر پیش گیرم و از ستیز بپرهیزم؟ … چون نیک سنجیدم، شکیبایی را خردمندانه تر دیدم و به صبر

گراییدم؛ حالی که دیده از خار غم خسته بود و آوا در گلو شکسته … تا آن که نخستین، راهی را که باید پیش می گرفت و دیگری [عمر] را جانشین خویش گرفت … شگفتا! کسی که در زندگی می خواست خلافت را واگذارد، چون اجلش رسید، کوشید تا آن را به عقد دیگری درآرد. خلافت را چون شتری ماده دیدند و هر یک به پستانی از او چسبیدند و سخت دوشیدند و تا توانستند نوشیدند. سپس آن را به راهی در آورد ناهموار، پرآسیب و جان آزار … من آن مدت دراز را با شکیبایی به سر بردم، رنج دیدم و خون دل خوردم. چون زندگی او به سر آمد، گروهی را نامزد کرد و مرا در جمله آنان درآورد. خدا را چه شورایی! من از نخستین چه کم داشتم که مرا در پایه او نپنداشتند و در صف اینان داشتند. ناچار با آنان انباز و با گفت و گوشان دمساز گشتم. اما یکی از کینه راهی گزید و دیگری داماد خود را بهتر دید، و این دوخت و آن برید، تا سومین [عثمان ] به مقصود رسید و همچون چارپا بتاخت و خود را در کشتزار مسلمانان انداخت، و پیاپی دو پهلو را آکنده کرد و تهی ساخت. خویشاوندانش با او ایستادند و بیت المال را خوردند و بر باد دادند. چون شتر که مهار برد و گیاه بهاران چرد، چندان اسراف ورزید که کار به دست و پایش پیچید و پرخوری به خواری، و خواری به نگونساری کشید. (3)

امام و غصب خلافت

توضیح

هنگامی که اندوه رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، امیر مؤمنان را بی تاب ساخته و تدفین پیکر آن

حضرت، وی را از هر اندیشه دیگری باز داشته بود، (4) گروهی مهاجر و انصار در سقیفه بنی ساعده گرد آمدند و بر سر تعیین خلیفه و جانشینی پیامبر، به نزاع پرداختند. شایستگی امام برای خلافت به اندازه ای تردیدناپذیر بود که عبدالرحمن بن عوف، یکی از دلایل برتری مهاجران را برای تصدی خلافت، وجود علی بن ابی طالب علیه السلام در میان آنان دانست و با زیرکی، نام ابوبکر و عمر را نیز در کنار نام علی نشاند. انصار این سخن را تا اندازه ای پذیرفتنی یافتند و بر شایستگی امام علی علیه السلام چنین تأکید ورزیدند: «آری، در میان مهاجران شخصی است که اگر خلافت را بپذیرد، هیچ کس یارای هماوردی با او را ندارد.» (5) با این همه، انگیزه هایی که در آینده به برخی از آنها اشاره خواهد شد، زمام حکومت را به دست کسان دیگری داد (6) و امام علیه السلام را از دستیابی به حق خود بازداشت.

شیوه موضع گیری امام در برابر این رویداد