دانستنیهای علوی1 صفحه 742

عمربن خطاب در گفت وگو با عبدالله بن عباس، دلیل کنار گذاشته شدن بنی هاشم را از حکومت، کراهت قریش از اجتماع نبوت و خلافت در یک خاندان می شمارد. (17) گویا آنان بر این باور بودند که این امر، زمینه فخرفروشی بنی هاشم را فراهم می آورد. (18) ابن عباس این استدلال که اجتهاد در برابر نص است و خواه ناخواه، معیار گزینش پیامبر را نیز به زیر سؤال می برد، چنین پاسخ گفت: «در این صورت، آنان از حکم خدا روی برتافته و فرمان الهی را ناپسند شمرده اند.» حقیقت این است که منزلت والای امام علی علیه السلام چنان که خود نیز فرموده اند، (19) نه فقط به دلیل خویشاوندی با پیامبر، که براساس شایستگی های او نیز بوده است؛ شایستگی هایی که دوست و دشمن بدان معترفند. بعدها خلیفه دوم، به رغم دیدگاه قبلی خویش، امام علی علیه السلام را یکی از شش نفری می شمرد که شایسته خلافتند و باید از میان خود، خلیفه بعدی را برگزینند. امام علیه السلام، هر چند پیشاپیش از نتیجه تصمیمات شورا آگاه بود، برای نشان دادن تناقض گفتار با کردار خلیفه دوم، (20) از ورود در آن خودداری نفرمود. (21)

نقش آفرینان سقیفه با وجود اعتقاد به شایستگی امام علی علیه السلام، انتخاب وی را زمینه ساز فتنه و آشوب شمرده، دستیابی امام را به خلافت به مصلحت جامعه اسلامی ندانستند. (22) دشمنی دیرینه اعراب با امیر المؤمنان، یکی از دلایلی است که به گمان اینان، مدعای پیش گفته را موجه می سازد. (23) ابن عباس که همدم خلیفه دوم و روایتگر بسیاری از سخنان او است در پاسخ به عمر که دشمنی قریش را با امام علیه السلام یکی از

دلایل کنار گذاشتن وی می شمرد، می گوید: با این سخن، از چه کسی عیب جویی می کنی؟ از خدایی که پیامبر را بر آنان برانگیخت؟ یا از پیامبر (ص) که حق رسالت را به جا آورد؟ یا از علی علیه السلام که در راه خدا با آنان به جهاد پرداخت؟ (24) به راستی، کسانی که خود را خلیفه و جانشین رسول خداصلی الله علیه وآله می دانند، چگونه می توانند جهاد را با مشرکان، ارزشی منفی به شمار آورده، به ترویج کینه های جاهلی بپردازند! آیا می توان به رهاورد بعثت رسول خداصلی الله علیه وآله پایبند بود و همچنان سخنانی از این دست بر زبان جاری ساخت: «چه کنم که قریش تو را دوست نمی دارد؛ زیرا [تنها] در بدر هفتاد نفر از آنان را به هلاکت رساندی» . (25)

امام علی علیه السلام بارها در زمان رسول خداصلی الله علیه وآله نشان داده بود که در اجرای عدالت اهل تساهل و مداهنه نیست و در این راه از هیچ کوششی دریغ نمی ورزد. سختگیری امام در مصرف اموال عمومی تا آن جا بود که گروهی از مردم از آن حضرت به پیشگاه رسول خداصلی الله علیه وآله شکایت برده، و از تندی و خشنونت ایشان گله کردند. اما پاسخ رسول خداصلی الله علیه وآله سند افتخاری دیگر برای امیر المؤمنان بود و حق محوری وی را در یادها زنده کرد: لاتشکوا علیا فوالله انه لختی فی ذات الله؛ (26) «از علی شکایت نکنید؛ زیرا او در امور الهی سختگیر و سازش ناپذیر است.» با این حال، پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام، این ویژگی امام علی علیه السلام یکی از عواملی بود که وی را

از دستیابی به خلافت بازداشت، چنان که خلیفه دوم می گوید: علی، … سزاوارترین مردم برای حکومت است، ولی قریش تاب عدالت او را ندارد؛ زیرا اگر حکومت را بر عهده گیرد، راهی برای گریز از حق باقی نمی گذارد، و در آن صورت، مردم بیعت خود را می شکنند و در برابر او می ایستند. (27)

یکی از نکاتی که آشنایان با فرهنگ و تاریخ اسلامی را به شگفتی وامی دارد، این است که در سقیفه و پس از آن، بارها شایستگی افراد را با معیارهایی همچون کهنسالی و ریش سفیدی سنجیده اند (28) و سیره و سخنان رسول خداصلی الله علیه وآله را در این باره نادیده گرفته اند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در واپسین روزهای زندگی خویش، اسامهبن زید، نوجوان 18 ساله را به فرماندهی سپاه مسلمانان گماشت و پیرمردان شصت ساله را به اطاعت از او خواند. (29) پیش از آن نیز رسول خداصلی الله علیه وآله بارها چنین گزینش هایی کرده و حق جویان را با ارزش های اسلامی آشنا ساخته بود. (30) با این همه، ابوعبیده جراح یکی از کسانی است که بر جوانی و کم تجربگی امیر مؤمنان تأکید می ورزد! و با لحنی دلسوزانه، وی را به بیعت با ابابکر فرا می خواند، و سپس به سخنان خویش این نوید را می افزاید که اگر علی پس از ابابکر زنده بماند و عمر طولانی بیابد، مردم شایستگی های علمی و دینی وی را نادیده نمی گیرند و به حکومتش می گمارند. (31) عمر نیز بارها این نکته را خاطر نشان می کرد و سالخوردگی ابابکر را دلیل بر شایستگی وی برای خلافت می شمارد. اما بر اساس منابع تاریخی، از پاسخ به این سؤال ها در