دانستنیهای علوی1 صفحه 747

توضیح

در دوران زمامداری خلفای سه گانه، امام علی علیه السلام به مقتضای مصلحت جامعه اسلامی، نقش های گوناگونی را بر عهده می گرفت: گاه گره از مشکلات علمی خلفا می گشود و زمانی به بهترین تدبیر ره می نمود. در کنار این همکاری، در دفاع از حدود الهی و سنت نبوی تلاشی فراوان داشت و در برابر آشوب های داخلی، پرچم صلح و وحدت برمی افراشت. در این جا به برخی از این نقش ها اشاره می کنیم:

سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمیختگی دین و سیاست را به مردم آموخته و این توقع را پدید آورده بود که خلیفه پیامبر نیز باید افزون بر اجرای برنامه های اقتصادی، سیاسی و نظامی، مشکلات دینی آنان را پاسخ گوید و درباره خطاکاران براساس عدالت و با میزان شرع داوری کند. خلفای سه گانه به اعتراف خود، بارها در این مسائل در می ماندند و چاره ای جز پناه بردن به امام علی علیه السلام نداشتند. قضاوت های شگفت انگیز امیر مؤمنان، (96) نمونه ای از امداد علمی آن امام گرامی به خلفا است که بارها سخنانی از این دست را بر زبان خلیفه دوم جاری می ساخت: لولا علی لهلک عمر؛ (97) «اگر علی نبود، نابودی عمر قطعی بود.» و اعوذ بالله من معضله لیس لها ابوالحسن؛ (98) «به خدا پناه می برم از مشکلی که ابوالحسن آن را نگشاید.»

نمونه ای دیگر از کمک های علمی امام به خلفا، تعیین مبدأ تاریخ است. خلیفه دوم در سال شانزدهم هجری، درباره مبدأ تاریخ اسلامی به رایزنی پرداخت. گروهی میلاد پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و پاره ای دیگر مبعث آن حضرت را پیشنهاد نمودند؛ اما امام علی علیه السلام گزینه سومی را پیش نهاد؛ هجرت. خلیفه

این پیشنهاد را پسندید و هجرت پیامبر را مبدأ تاریخ اسلامی کرد. (99)

امیر مؤمنان علیه السلام بارها با یادآوری سنت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله، خلفا را از کجروی باز می داشت؛ چنان که وقتی در زمان خلیفه دوم اموال فراوانی به سوی خزانه مسلمین سرازیر شد، از عمر خواست تا این اموال را پیش خود نگه ندارد و میان مسلمانان تقسیم کند؛ زیرا پیامبرصلی الله علیه وآله تا زمانی که دیناری در بیت المال بود، آرامش و آسودگی نداشت. (100) چگونگی بهره برداری از زر و زیورهای آویخته به کعبه، از دیگر اموری بود که اگر درباره آنها به راهنمایی امام علیه السلام عمل نمی شد، به مخالفت با سنت پیامبر می انجامید و به تعبیر خلیفه، به افتضاح و رسوایی می کشید: لولاک لافتضحنا. در این باره در نهج البلاغه چنین آمده است: و گفته اند که در روزگار خلافت عمربن خطاب از زیور کعبه و فراوانی آن نزد وی سخن رفت. گروهی گفتند: «اگر آن را به فروش رسانی و به بهایش سپاه مسلمانان را آماده گردانی، ثوابش بیش تر است. کعبه را چه نیاز به زیور است؟» عمر قصد چنین کار کرد و از امیرالمؤمنین پرسید، فرمود: «قرآن بر پیامبر (ص) نازل گردید و … در آن روز، کعبه زیور داشت و خدا آن را بدان حال که بود گذاشت. آن را از روی فراموشی رها ننمود و جایش بر خدا پوشیده نبود. تو نیز آن را در جایی بنه که خدا و پیامبر او مقرر فرمود.» (101) با این حال، درباره برخی از بدعت ها، مخالفت امام علی علیه السلام سودی نبخشید و مصلحت سنجی های سطحی نگرانه سنت پیامبر

را زیر پا نهاد. عمره تمتع یکی از کارهایی بود که عمر با اعتراف به این که در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله روا بوده است فتوا به حرمتش داد و مردم را از آن جا بازداشت. (102) چنین فرمان هایی توده مردم را از سنت پیامبر دور می ساخت، اما اعمال کسانی چون امیر مؤمنان همواره نمایانگر اسلام راستین بود و حق جویان را به سوی سنت نبوی ره می نمود. در همین مسئله، امام علیه السلام در پاسخ به عثمان که بدعت خلیفه دوم را بر سنت نبوی مقدم می داشت، فرمود: «من سنت رسول خداصلی الله علیه وآله را برای خشنودی خاطر هیچ کس رها نمی کنم.» (103) سنت پیامبر در زمان عثمان، چنان نحیف شده بود که خلیفه سوم خطبه نماز عید را برخلاف سنت پیامبر و سیره دو خلیفه پیشین بر نماز مقدم داشت؛ در سفر به منی، به جای دو رکعت، چهار رکعت نماز به جا آورد؛ (104) در حال احرام، خوردن گوشت صید را برای خود حلال شمرد و … (105) اعتراض امام علی علیه السلام به این بدعت ها، پاسخ هایی این چنین را به دنبال داشت: رأی رأیته؛ (106) «این، نظری بود که من به آن رسیدم.» وانک لکثیر الخلاف علینا؛ (107) «تو همواره بر آنی که با ما مخالفت ورزی»