دانستنیهای علوی1 صفحه 757

امام علی علیه السلام با آن که از انگیزه طلحه و زبیر برای رفتن به مکه آگاه بود و می دانست جز جنگ افروزی مقصود دیگری ندارند، با آنان مدارا کرد و در پاسخ به پیشنهاد ابن عباس که از وی می خواست تا آن دو را زندانی کند و از رفتن به مکه باز دارد، فرمود: آیا از من می خواهی که آغازگر ستم باشم … و براساس ظن و گمان به مجازات افراد بپردازم و پیش از انجام کار، مؤاخذه نمایم؟ هرگز! به خدا قسم از رفتار عادلانه … که خدا مرا بدان امر فرموده، روی نمی گردانم. (238) آن گاه که خبر پیمان شکنی و سرکشی اصحاب جمل را شنید، فرمود: «تا زمانی که برای جامعه خطرساز نباشند، صبر خواهم کرد و اگر از

دشمنی دست بردارند، از آنان در می گذرم.» (239) امیرمؤمنان در برخورد با خوارج نیز به مدارا رفتار کرد و حلم و بردباری را به نهایت رساند. بارها هنگام ایراد خطبه با سخنان اعتراض آمیزی از این دست که «به حکمیت تن دادی و پستی را پذیرفتی، حکم جز خدا را نیست» (240) روبه رو می گشت؛ اما پاسخ وی این بود که شما را از نماز گزاردن در مساجد باز نمی داریم و سهمیه بیت المال تان را قطع نمی کنیم و تا زمانی که دست به شمشیر نبرده اید، با شما نمی جنگیم. (241) گاه در حالی که امام علیه السلام مشغول نماز بود، یکی از خوارج، این آیه از قرآن را می خواند: «به تو و به پیامبران پیش از تو وحی فرستادیم که اگر شرک ورزی، اعمالت تباه خواهد شد و از زیانکاران خواهی بود.» (242) (243) مقصود این بود که علی علیه السلام به دلیل پذیرش حکمیت کافر گردیده و از خواندن نماز بهره ای نمی برد. امیر مؤمنان همه این آزارها را به جان می خرید و تا وقتی که کیان اسلام را در خطر نمی دید، شمشیر از نیام بیرون نمی کشید. روزی یکی از خوارج سخن حکیمانه ای را از امام شنید و در حضور آن حضرت و یارانش گستاخانه گفت: خدا این کافر را بکشد، چه دانش گسترده و عمیقی دارد!» اصحاب قصد جان او را کردند، اما امام فرمود: «آرام باشید، دشنام را دشنامی باید و یا بخشودن گناه شاید.» (244)

هنگامی که مذاکره با مخالفان به جایی نرسید و برخورد مسالمت آمیز به سوء استفاده آن انجامید، امام علیه السلام دست به شمشیر برد و با همان قاطعیتی که در نبردهای صدر اسلام

از خود به نمایش گذاشته بود، به رویارویی با جنگ افروزان پرداخت. نمونه ای از این قاطعیت و دلیری در پاسخ امیر مؤمنان به معاویه آشکار است: گفتی که من و یارانم را پاسخی جز شمشیر نیست؛ راستی که خنداندی از پس آن که اشک ریزاندی. کی پسران عبدالمطلب را دیدی که از پیش دشمنان پس روند و از شمشیر ترسانده شوند! … زودا کسی را که می جویی تو را جوید، و آن را که دور می پنداری به نزد تو راه پوید. من با لشکری از مهاجران و انصار و تابعین آنان که راهشان را به نیکویی پیمودند، به سوی تو می آیم؛ لشکری بسیار و آراسته و گرد آن به آسمان برخاسته. جامه های مرگ بر تن ایشان، و خوش ترین دیدار برای آنان دیدار پروردگارشان. همراهشان فرزندان «بدریان» اند و شمشیرهای «هاشمیان» که می دانی در آن نبرد تیغ آن «رزم آوران» با برادر و دایی و جد و خاندان تو چه کرد و [ضرب دست آنان ] از ستمکاران دور نیست [و امروزشان با دیروز یکی است ]. (245)

آداب اخلاقی در نبرد با مخالفان

توضیح

امام علی علیه السلام حتی هنگامی که جز نبرد، راه دیگری پیش روی خود ندید، از رعایت آداب اخلاقی دست نکشید و فتوت و جوانمردی را فرو نگذاشت. در این جا نمونه هایی از این آداب را از نظر می گذرانیم.

1). پرهیز از شروع جنگ

امام علی علیه السلام در هیچ می دانی آغاز گر جنگ نبود (246) و به سپاهیان خود می فرمود: «با آنان مجنگید، مگر به جنگ دست یازند؛ چرا که سپاس خدا را حجت با شما است، و رها کردنشان تا دست به پیکار گشایند، حجتی دیگر برای شما بر آنها است.» (247) خودداری امام از آغاز نبرد، گاه گروهی از ناآگاهان را به گمان های باطل می کشاند؛ به گونه ای که دلیل این درنگ را ترس از مرگ یا تردید در جنگ می پنداشتند؛ (248) غافل از آن که امام علیه السلام در این واپسین لحظات نیز از هدایت دشمن ناامید نگشته و به بازگشت آنان چشم دوخته بود؛ چنان که خود در جنگ صفین فرمود: اما گفته شما که این همه درنگ به خاطر ناخوش داشتن مرگ است، به خدا پروا ندارم که من به آستانه مرگ درآیم یا مرگ به سر وقت من آید. اما گفته شما که در جنگ با شامیان دو دل مانده ام، به خدا که یک روز جنگ را واپس نیفکنده ام، جز آن که امید داشتم گروهی به سوی من آیند، و به راه حق گرایند، و به نور هدایت من راه پیمایند. این مرا خوش تر است تا شامیان را بکشم و گمراه باشند، هرچند خود گردن گیرنده گناه باشند. (249) هرچند صف آرایی در برابر امام و خلیفه مسلمین، خود، حجت را بر جنگ افروزان تمام،