دانستنیهای علوی1 صفحه 800

و. مکانیزم نظارتی در حکومت اسلامی؛

ز. رویکرد اجرایی به این فریضه؛

ح. موانع تحقیق و اجرای امر به معروف و نهی از منکر.

الف. مفهوم سیاسی امر به معروف و نهی از منکر

برای فهم عمیق معنای امر به معروف و نهی از منکر نزد امام علی علیه السلام، باید خود را از معنای رایج و محدود آن نجات دهیم و به این مسئله از منظر حضرت بنگریم. تلقی رایج از امر به معروف و نهی از منکر غالبا خرد و محدود است و آن را منحصر به حوزه احکام عبادی و پاره ای از مسائل پیش پا افتاده اجتماعی کرده اند. حال آن که از نظر امام، معروف هر آن کردار و رفتار و اعتقاد پسندیده ای است که عقل سلیم انسان بدان حکم، و قرآن و سنت آن را تأیید می کند. از این منظر هر خیر و خوبی در دامنه معروف می گنجد، از آشتی دادن میان زن و شوهر (11) تا ارزان فروشی و رعایت انصاف در معاملات و همین طور تا بسیج عمومی برای جهاد.

سنت فقهی ما بر این قرار است که مباحث امر به معروف در کتاب الجهاد و به عنوان بخشی از آن نقل می شود. در صورتی که امام همه نیکی ها و حتی جهاد در راه خدا را در یک طرف می گذارد و امر به معروف و نهی از منکر را از آنها برتر می شمارد و می فرماید: «همه کارهای نیک و جهاد در راه خدا، در کنار امر به معروف و نهی از منکر، جز دمیدنی به دریای پهناور نیست. (12)» در واقع از نظر امام،

جهاد، خود یکی از مراتب و تجلیات امر به معروف و نهی از منکر و یکی از مصادیق به ارز و اساسی آن است. (13) البته ایشان در جای دیگری، هنگام بیان پایه های ایمان، آن را بر چهار پایه استوار می داند که یکی از آنها جهاد است که خود بر چهار رکن، یعنی امر به معروف، نهی از منکر، استواری در آوردگاه ها و دشمنی با فاسقان قرار دارد. (14) بدین ترتیب این چهار رکن نیز در واقع ناظر به یک حقیقتند. چرا که امر به معروف ملازم با دشمنی با فاسقان و ایستادگی در آوردگاه ها و گاه نهی از منکر است. پس در این جا جهاد عبارت است از امر به معروف و نهی از منکر و پایداری در آوردگاه ها و دشمنی با فاسقان. در جای خود داریم که دشمنی با فاسقان و فسق، یکی از مراتب امر به معروف است و ایستادگی در آوردگاه ها از مصادیق امر به معروف است. بدین ترتیب در تحلیل نهایی، جهاد نیز به امر به معروف و نهی از منکر بازمی گردد. پس امر به معروف نه فرعی از فروع جهاد که خود آن، و حتی از آن گسترده تر است.

اساسا امر به معروف و نهی از منکر، به معنای داشتن حساسیت قوی نسبت به حضور منکرات و عدم حضور معروف ها است. مسلمان متعهد یا آن کس که زندگی اجتماعی فعالی دارد، کسی است که همواره در پی تحقق هنجارهای دینی و آرمان های آن در جامعه است و آنچه مایه تضعیف آنها می شود، از میان برود. از این رو خود را موظف می داند تا به هوش باشد و برای تحقق معروف ها بکوشد و در

جهت نابودی منکرات عمل کند. این حساسیت گسترده و عمیق بر حسب لزوم گاه به صورت پند و اندرز است و گاه در قالب اقدام عملی و ارائه جلوه درستی از معروف. گاه نیز ضرورت اقتضا می کند که برای حفظ جامعه اسلامی و یا نشر آرمان های دینی که خود از برترین معروف ها است سلاح برگیرد و به دفاع از آرمان خود برخیزد. پس جهاد نیز یکی از نمونه های امر به معروف و نهی از منکر است. امام نیز به این مسئله از این منظر می نگرد.

البته آن جا که آنها را در کنار یکدیگر نقل می کند، صرفا مقصود بیان نمونه های برجسته امر به معروف و نهی از منکر است؛ نه این که این دو ماهیتا جدای از یکدیگر باشند. برای مثال در نامه 47 در وصیت خویش به فرزندانش از آنان می خواهد تا با جان و مال و زبان خود در راه خدا جهاد کنند و سپس می فرماید که مبادا امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند که شریران بر آنان چیره خواهند شد.