دانستنیهای علوی1 صفحه 801

بی گمان حداقل جهاد با زبان یکی از مراتب امر به معروف است و همچنین انفاق نیز از معروف ها است. جهاد نیز از عالی ترین جلوه های امر به معروف و نهی از منکر است.

به نظر می رسد که گاه امام امر به معروف را به معنای اصطلاحی و رایج آن به کار می گیرد که در این صورت در کنار جهاد و مانند آن می آید و گاه حقیقت و ماهیت امر به معروف و نهی از منکر مورد نظرشان است، که در این صورت ریشه و اساس همه نیکی ها به شمار می رود و حتی از جهاد

برتر می نشیند.

این که امام به این فریضه در سطحی گسترده و پهناور می نگرد و آن را محدود به موارد خاص و حوزه های خرد نمی داند، نکته مهمی است. از این رو در روایتی که به ایشان منسوب است، بر آن است که اگر این فریضه اجرا شود، همه فرایض خرد و کلان و آسان و دشوار دیگر نیز اجرا خواهد شد؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به اسلام است و رد مظالم و مخالفت با ظالم و تقسیم غنایم و گردآوری مالیات ها و هزینه کردن آنها در موارد خاص خودشان است. (15) بدین ترتیب، نگاه امام به این فریضه دارای دامنه وسیعی است و از خرد تا کلان مسائل اجتماعی را دربر می گیرد. پس می توان گفت که از نظر امام علیه السلام امر به معروف و نهی از منکر، یعنی امر به همه نیکی های اجتماعی و بازداشتن از همه مفاسد اجتماعی در همه حوزه ها؛ از حوزه های اخلاقی گرفته تا حوزه های اقتصادی و سیاسی، مانند توصیه و الزام حاکمان به معروف.

ب. هدف و غایت دین

دین را هرگونه تعریف کنیم، ناگزیریم این نکته را بپذیریم که هر دینی از پیروان خود می خواهد به هنجارهایی تن در دهند و از ناهنجاری هایی تن زنند. این هنجارها در قالب احکام و ناهنجاری ها در قالب ممنوعات قرار می گیرند. حال تعداد آنها فرقی نمی کند، چه احکام عشره حضرت موسی علیه السلام باشد و چه دو فرمان حضرت عیسی علیه السلام. از این منظر دین عبارت است از پاره ای بایدها و نبایدها که مؤمنان باید در چارچوب آن حرکت کنند و بکوشند بایدها را انجام دهند و از نبایدها بپرهیزند. امر به معروف و

نهی از منکر نیز عبارت است از درخواست تحقق آن بایدها و کوشش برای پیشگیری از نبایدها. از این منظر می توان هدف دین را تحقق آن بایدها و محو آن نبایدها دانست. این بایدها در قالب معروف ها و آن نبایدها در هیئت منکرها معرفی می شوند.

این نکته هنگامی حساس تر می شود که بپذیریم دین جنبه اجتماعی نیز دارد و در پی تشکیل یک نظام اجتماعی و تنظیم روابط میان افراد آن است. گرچه حضور افراد در کنار یکدیگر و تعامل آنها موجب تسهیل زندگی اجتماعی می شود، در همان حال نفس تجمع و اجتماع، پدیدآورنده رقابت، تنازع و برخورد و کشاکش است. این جا است که لزوم قانون و نهادی که مانع تجاوز افراد به یکدیگر شود، آشکار می گردد. این قانون باید به شکلی نهادینه شود، یا به صورت مکتوب و یا با تعمیق آن در عرف جامعه و تبدیل آن به هنجارهای اخلاقی و دینی. در هر صورت حفظ جامعه در گرو وجود قانون و مجموعه قواعدی است که بایدها و نبایدها را تعریف کند و برای آن ضامن اجرایی نیز معین سازد. همه اینها در نظام اسلامی به عنوان نهاد امر به معروف و نهی از منکر حضور دارد و آن جا که نیاز به ضمانت اجرایی است، تشکیلات حسبه با وظایف خاص آن شکل می گیرد و متکفل تنظیم بازار، نرخ گذاری، پیشگیری از گران فروشی و … می گردد. بدین ترتیب تصور دینی بدون «باید و نباید» ممکن نیست و هر دینی حداقلی از بایدها و نبایدها را با خود دارد. امام علیه السلام با چنین نگاهی به ماهیت وکارکرد دین، می فرماید: غایه الدین، الامر بالمعروف والنهی عن المنکر واقامه

الحدود؛ «غایت دین، امر به معروف، نهی از منکر و اجرای حدود است. (16)» این رویکرد نیز گواه آن است که امام علیه السلام به این فریضه، چونان فریضه ای در کنار دیگر فرایض نمی نگرد، بلکه آن را اساس، ریشه، بنیاد همه فرایض و برترین فریضه می شناسد، و مهم ترین کارکرد دین را چیزی جز همین امر و نهی نمی داند.

ج. فلسفه حکومت اسلامی