دانستنیهای علوی1 صفحه 814

همواره احتمال حمله دشمن وجود ندارد. لذا باید اقدام عملی یا یدی را در سطح وسیع تری دید. مقصود از اقدام عملی هرگونه حرکت هدف دار و مشروعی است که برای تحقق معروف و نابودی منکر لازم است. گاه این اقدام عملی، بسیج نظامی است و گاه کوشش برای سوادآموزی و ریشه کنی بی سوادی و گاه تلاشی است برای سازندگی و آبادانی کشور.

به نظر می رسد میان آنچه امام به عنوان مراتب امر به معروف و نهی از منکر نام می برد و آنچه فقها در این باب می گویند، اندکی اختلاف باشد. امام بر آن است که هر مسلمان باید هم به دل و هم به زبان و هم به کردار خواستار معروف و بیزار از منکر باشد و به مقداری که از این مراتب عدول کند و دست از اقدام شوید و تنها به زبان یا دل اکتفا کند، از ارزش دینی او کاسته می شود. لذا برخورد ایشان با این مسئله برخوردی ارزشی است و از نظر ایشان مسلمان کامل باید در هر سه مرتبه فعال باشد. به همین دلیل فرزند خود را توصیه می کند که: «به دست و زبان کار پسند را زشت شمار و از آن که کار ناپسند کند با کوشش، خود را دور بدار. (121)» اما آنچه فقها در این باب می گویند، نه ناظر به آمر و ناهی است، بلکه ناظر به ضرورت و نیاز است. اگر منکر با زبان رفع شود، دیگر نیازی به اقدامات ویژه نیست. پس دیگر تعارضی میان دو نگاه پیش گفته وجود ندارد. به تعبیر دیگر، امام به این مسئله از نگاه عقیدتی می نگرد و فقها از منظر عملی. به ویژه آن که پاره ای

اقدامات عملی نیازمند تشکیلات و اختیارات و حتی اجازه خاص است و اگر هر کس بخواهد در وسیع ترین عرصه و به هر شکلی برای امر به معروف و نهی از منکر، دست به اقدام عملی بزند، به تعبیر فقها «اختلال یا فساد نظام» (122) پیش می آید.

آداب امر به معروف و نهی از منکر

از میان فرایض اسلامی، تنها فریضه ای که مشروط به تأثیر است، همین امر به معروف و نهی از منکر است. از ما خواسته اند تا بی توجه به تأثیر، نماز بخوانیم یا روزه بگیریم. لیکن در مورد امر به معروف، مؤثر واقع شدن آن، یکی از شرایط وجوبش به شمار است. (123) همه شرایط و مراتب و آدابی که برای اجرای این فریضه در نظر گرفته اند، چیزی نیست جز کوشش برای مؤثرتر شدن آن. لذا هرگز در این مورد نمی توان به شعار «بر رسولان بلاغ باشد و بس» بسنده کرد. بنا بر این آن که در پی امر به معروف و نهی از منکر است، باید طبیب وار و مشفقانه درد بیمار خود را بشناسد و داروی مناسب آن را تجویز نماید و در این راه آدابی را به کار بندد که او را موفق سازد. اما «مقصود از آداب، آن چیزهایی است که رعایت آنها در حصول غرض و گرفتن نتیجه مؤثر است. (124)» برخی از این آداب، اختصاص به امر به معروف ندارد و شامل بیش تر عرصه های زندگی نیز می شود و پاره ای از آنها در پاره ای از کتاب ها تحت عنوان شرایط امر به معروف و نهی از منکر ذکر شده و یا از مشتقات آنها به شمار آمده است. تأمل در این آداب، ما را متوجه حقیقتی ناخوشایند می کند: بسیاری از امر به

معروف های ما، در حقیقت امر به منکر و زیر پا گذاشتن حقوق مسلم دیگران و تجاوز به حریم زندگی آنان است که شارع به هیچ روی بدان خشنود نیست.

امام علی علیه السلام، در کنار تأکیدات بسیار بر اصل این فریضه، همواره بر آن است تا با آموختن آداب آن، دیگران را از کج فهمی و برداشت ناصواب برحذر دارد و شیوه درست آن را به مؤمنان بیاموزد. در این جا پاره ای از آداب این فریضه را از منظر امام علیه السلام نقل می کنیم. مهم ترین این آداب عبارتند از:

1. پرهیز از تجسس؛ 2. پرهیز از پرده دری؛ 3. پرهیز از دشنام؛ 4. رفاقت؛ 5. صبوری.

آداب این فریضه از منظر امام علیه السلام