دانستنیهای علوی1 صفحه 855

پیشینه موضوع، فضای بحث ضرورت، اهداف و نوع ایده آل حکومت، موضوعات سه گانه ای است که در تفکر سیاسی بشر سابقه ای دراز دارد، و تحلیل هر یک، باب ورود به دیگری را می گشاید. نمونه ای از اندیشه های کهن در این باره را در سیاست ارسطو می توان خواند. وی هدف حکومت را نه زیستن، بلکه «بهزیستی»، می داند و مشارکت در دفاع در برابر هجوم بیگانه، یا هم پیمانی در امور اقتصادی را ناکافی می شمارد. او «حسن اراده» حکومت را در تربیت شهروندان و پاسداشت «فضیلت» می بیند و از این رو بر فرمانروایی صاحبان فضیلت برای رسیدن به این مقصود و تأمین این غایت، تأکید دارد. (1) ارسطو معتقد است پیش از بحث از «حکومت مطلوب»، باید «زندگی مطلوب» را تعریف کرد؛ زیرا تا دلپذیرترین شیوه زندگی، تعیین نگردد، کمال مطلوب را نیز نمی توان شناخت. حکومت مطلوب، تعبیری است که در آن «بهترین زندگی» تکوین می یابد. (2) از این رو تا از «سعادت بشر» تصویری روشن و صحیح نداشته باشیم، نمی توانیم درباره هدف حکومت یا کارکرد آن داوری کنیم. (3) اشاره به دیدگاه ارسطو، برای تحلیل نظریه او نیست؛ بلکه یادآوری این نکته است که تفکر سیاسی بشر، موضوع کهن ترین مباحث و آثار قلمی است.

در میان حکیمان مسلمان، فارابی این مسئله را با جدیت بیش تری تعقیب کرده، نظریه خود را بر «سعادت» که هدف آفرینش انسان است، می نهد. وی بر مبنای ضرورت «تشخیص سعادت» و نیز «رسیدن به سعادت»، به این نتیجه می رسد که چنین کاری از عهده خود انسان ها بیرون است و از این رو به رهبری و ریاست فردی که از غیب مدد می گیرد، نیازمندند.

البته در آرای مربوط به «آرمان های حکومت» و مبانی آن، دگرگونی های فراوانی رخ داده است. در اندیشه سیاسی جدید غرب، موضوع تأمین سعادت و خوشبختی، به مرور از جدول اهداف حکومت حذف شده و نظریه پردازانی مانند کانت، تأکید می کنند که باید انسان ها را برای داشتن تصویر خاص خویش از خوشبختی، آزاد گذاشت و دولت ها حق ندارند مردم را برخلاف تصوری که از سعادت دارند، به سمت و سوی خاصی سوق دهند. حکومت ها موظفند زمینه «زندگی توأم با مسالمت» را برای همه افراد فراهم آورند و فراتر از آن مسئولیتی ندارند؛ بلکه «نباید» دخالتی هم داشته باشند. (6) امروزه چنین نگرشی به حکومت، از ارکان لیبرالیسم است و «دولت حداقل» دولتی است که حفظ صلح و امنیت اشخاص و دارایی آنها را برعهده دارد، نه بیش تر از آن. (7) موضوع مقاله حاضر، اهداف حکومت از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) است که در قالب پاسخ به پرسش های زیر، سامان می یابد:

. 1 امام علی (ع) چه اهدافی را برای حکومت خود یا حکومت اسلامی، و یا هرحکومتی، ترسیم می کند؟

. 2 امام علی (ع) در میان اهداف حکومت، کدام یک را مقدم می شمرد؟

. 3 آیا امام علی (ع) به اهداف حکومت خود، دست یافت؟

توضیح

نگاه امام علی (ع) را به اهداف حکومت، می توان ناظر