دانستنیهای علوی1 صفحه 901

امروزه، این واقعیت که انسان اقتصادی مفروض در تحلیلهای علم اقتصاد جدید، بیش از آنکه حاکی از واقعیت رفتار آدمی باشد، بازتاب ایدئولوژی لیبراسیم است، بیش از گذشته آشکار شده است. چنانکه «دایک» اقتصاددان آمریکایی می گوید:

«در نظریه بازار، بایدها زیر پوشش اصطلاح معروف آن یعنی انسان اقتصادی عاقل پنهان می شود؛ و مسئله واقعی در این نظریه، پذیرفتن قوانین است، نه آنکه آیا تأیید تجربی دارند یا نه؟ و در هر حال ما باید مؤید قوانین باشیم» (5)

پروفسور فرگوسن نیز علیرغم اصرار زیادی که بر ادعای اثباتی بودن تحلیل های اقتصادی نئوکلاسیک داشت، پس از یک مشاجره طولانی به این واقعیت اعتراف نمود و گفت:

«قبول نظریه اقتصادی کلاسیک جدید امری است اعتقادی، من شخصا چنین اعتقادی دارم» (6)

نظریه های اقتصاد جدید، در تحلیل رفتارها، عموما مبتنی بر این فرض است که انسان عاقل اقتصادی تنها از انگیزه نفع شخصی تأثیر می پذیرد. و نفع شخصی هم، برای مصرف کننده عبارت است از حداکثر ساختن رضایت خاطر حاصل از مصرف کالاها و خدمات، و برای تولید کننده عبارت است از حداکثر ساختن سود حاصل از فروش تولیدات (7).

اکنون، بیش از دو قرن، از آغاز پیدایی و تکامل تدریجی این نظریه ها می گذرد، اما با گذشت زمان نارسایی آنها هر روز بیشتر از پیش ظاهر می گردد. مشکلات دیرینه بشر مانند فقر، جهل، ظلم، تبعیض و نا امنی نه تنها بر طرف نشده بلکه به دلیل اسراف و زیاده خواهی و شاد خواری جوامع سرمایه داری، محیط زیست انسان نیز به شدت به مخاطره افتاده است. با

این حال جامعه بشری هنوز راه حل فائق آمدن بر این مشکلات را پیدا نکرده است. و امروزه بشریت بیش از گذشته به دنبال تصوری از انسان می گردد که جامع آرمانها و کمالات مطلوب او بوده و بتواند، اعمال و رفتار خود را بر اساس چنین الگوی نمونه ای تنظیم کند. ولی آیا می توان به مفهومی از انسان و قاعده رفتاری او دست یافت که رفاه مادی و تعالی معنوی و رشد و عدالت را در کنار هم تضمین کند؟ آیا چنین مفهومی تا کنون مصداق عینی هم داشته است؟ در صورت وجود، رفتار اقتصادی او چگونه بوده است؟

این مقاله با بررسی سیره اقتصادی امام انسانیت، حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام به دنبال پاسخگویی به این سؤال ها است. اگر بازدهی زیاد با کمترین هزینه، همراه با توزیع عادلانه و رعایت قوانین و مقررات، را به عنوان معیاری برای موفقیت اقتصادی در نظر بگیریم. بدون تردید امام علی علیه السلام، در رأس قله چنین موفقیتی قرار گرفته است. او فعالیت های اقتصادی خود را از نقطه صفر، آغاز می کند. ولی پس از مدتی با کد یمین و عرق جبین و عقل سلیم به چنان سطحی از درآمد دست می یابد که مخارج صدها خانواده را کفایت می کند. اکتساب چنین درآمدی فقط یک بال موفقیت اوست و معنای آن تنها در صورتی کامل می شود که در کنار ارائه عادلانه ترین و انسان دوستانه ترین توزیع درآمد توسط امام، ملاحظه شود.

عظمت موفقیت اقتصادی امام علی علیه السلام، بیشتر، از این ناحیه است که بر مبنای انسان شناختی کاملا متفاوتی از آنچه در دنیای امروز مطرح است، به دست آمده است.

در نگاه او انسان به نده خدا و جانشین او بر روی زمین است و سعادت حقیقی او نه در تمتع و کسب سود مادی بیشتر، بلکه در جلب رضایت پروردگار است. قاعده اساسی در رفتار امام علیه السلام، کسب رضایت خداوند است. برای او هر کاری که رضایت خدا را در پی داشته باشد عاقلانه است، هر چند که سختی و مشقت بیشتری داشته باشد. چنانکه امام باقر علیه السلام، درباره او می فرماید: