دانستنیهای علوی1 صفحه 922

در نگاه امام تنها هدفی که دارای ارزش ذاتی و اصیل است و همه اهداف میانی باید در مسیر رسیدن به آن اتخاذ شوند، جلب رضایت و خشنودی خداوند است. رضایت خداوند انگیزه نیرومندی است که علی علیه السلام را در شدت گرمای روز به تلاش اقتصادی وا می دارد، در حالیکه شخصا هیچ نیازی به محصول آن ندارد. (104)

عظمت اخلاص او از این کلام ابن ابی الحدید درباره کار او به خوبی روشن می شود:

«امیرالمؤمنین علی علیه السلام برای درختان خرمای گروهی از یهودیان مدینه با دستان خود آب می کشید تا حدی که دستانش تاول می زد، و دستمزد خود را صدقه می داد و بر شکم خود (از گرسنگی) سنگ می بست» (105)

اگر بخواهیم، متناسب با این هدف نهایی، برای کار و تولید امام علیه السلام یک هدف میانی معرفی کنیم، می توانیم به عنوان «حداکثر کردن کمک با کمترین هزینه» یا حداکثر کمک اشاره کنیم. رسولخدا صلی الله علیه وآله یکی از صفات فرد با ایمان را کم هزینه بودن و پر کمک بودن او دانسته اند. (106) خود امام نیز در نهج البلاغه (خطبه متقین: 193) درباره صفات متقین، تعبیر مشابهی به کار برده اند «نفسه منه فی عناء و الناس منه فی راحه» . بی شک امام علی علیه السلام مظهر عالی ترین درجه چنین صفتی است

او در حالیکه با کار و تلاش طاقت فرسا، محصول فراوانی تولید می نمود برای خود، سهم چندانی از این محصول قائل نبود و چنانکه در بررسی سیره تخصیص درآمد ایشان خواهیم گفت تقریبا همه آن را انفاق می نمود.

تحلیل ویژگیهای قاعده حداکثر سازی کمک با کمترین هزینه (کثره المعونه و قله المؤونه) مجال وسیع تری می طلبد، در اینجا اشاره وار برخی از آنها را ذکر می کنیم.

این قاعده اولا: به بازدهی زیاد اشاره می کند و بر اساس آن فرد با ایمان باید مازاد درآمد داشته باشد و تلاش برای مازد درآمد هدف رشد جامعه اسلامی را تضمین می کند و ثانیا: به نحوه تخصیص مازاد درآمد اشاره می کند و بر اساس آن هر فردی باید بخشی از مازاد درآمد خود را در کارهای عام المنفعه مانند کمک به فقیران و یتیمان اختصاص دهد و از این جهت هدف توزیع عادلانه درآمد و ثروت هم تضمین خواهد شد. ثالثا: اساس این قاعده لذت گرایی نیست، چونکه این با تخفیف المؤونه سازگار نیست. لذا در این قاعده معنویت فدای مادیت نخواهد شد و انگیزه های معنوی هم ارضا خواهند گردید. رابعا: این قاعده می گوید مؤمن باید به گونه ای تولید کند که بیشترین خیر اجتماعی را داشته باشد. از این رو، او از تولیدی که موجب اسراف و اتلاف منابع گردد اجتناب خواهد گزید. خامسا: بر اساس این قاعده، مؤمن در هر شرایطی (انحصار، رقابت و …) به گونه ای عمل می کند که بیشترین مقدار نیازهای اقتصادی دیگران تأمین شود و لازمه این کار عدم کاهش تولید و یا افزایش قیمت به منظور افزودن بر سود شخصی است. و به بیان دیگر،

این قاعده مضرات قاعده حداکثر سازی سود را نخواهد داشت.

2 - بهره برداری بهینه از ظرفیت های تولیدی

تولید فراوان، از بارزترین ویژگیهای رفتار تولیدی امیرمؤمنان علیه السلام است. مواردی از کوششهای فراوان حضرت در این زمینه که در این بخش با آنها آشنا شدیم به خوبی این ویژگی رفتاری امام را ثابت می کند. این ویژگی چنانکه گفتیم از قاعده رفتاری او مبنی بر حداکثر سازی کمک به اجتماع ریشه می گیرد. بر اساس این قاعده تا زمانیکه جامعه به کالایی نیاز داشته باشد، دلیلی برای عدم استفاده از ظرفیت های بالفعل تولید وجود ندارد. بلکه به دلیل همین نیاز همانند کاری که امیرالمؤمنین علیه السلام انجام داد باید ظرفیت های بالقوه را نیز فعلیت بخشید.