دانستنیهای علوی1 صفحه 940

سبیل الله برای برخی از عناوین جزئی تر مانند، فقرا، علما، ارحام و … اولویت قائل شود و از این رو مشاهده می کنیم که امام اولویت خاصی برای ارحام خود ذکر نموده اند. امیرالمؤمنین علیه السلام علاوه بر وقف های عامی که گذشت، وقف خاص نیز داشته اند. یکی از موارد وقف خاص امام، وقف خانه ای در محله بنی زریق بر خاله های خود، است. امام صادق علیه السلام صورت وقف نامه امام را چنین نقل می کند:

بسم الله الرحمن الرحیم، این چیزی است که علی بن ابی طالب در حال حیات و سلامت وقف نمود، صدقه داد (وقف کرد) خانه خود در بنی زریق را به گونه ای که فروخته نمی شود و بخشیده نمی شود تازمانی که خداوندی که وارث زمین و آسمانهاست، وارث آن گردد. و ساکن نمود در این موقوفه، خاله های خود را مادامیکه ایشان و اعقاب ایشان زنده اند، پس، زمانیکه منقرض شدند، از آن نیازمندان مسلمان خواهد بود» (197)

تحلیل سیره امیرالمؤمنین علیه السلام در وقف

اهتمام فوق العاده امیرالمؤمنین علیه السلام به سنت وقف، با توجه به درایت و حکمت بی نظیر ایشان، حاکی از اهمیت این سنت در مکتب اقتصادی اسلام است. و با توجه به این رویکرد امام علیه السلام شایسته است که وقف به عنوان یک نهاد مؤثر اقتصادی مورد توجه قرار گیرد. ویژگی عمده وقف به این است که کارکردهای اقتصادی آن تا حدود زیادی متفاوت از کارکردهای دو بخش مرسوم اقتصاد؛ بخش خصوصی و بخش عمومی است. زیرا وقف به لحاظ ارتباط موارد مصرف آن با تأمین نیازهای عمومی، مشابه نهادهای بخش عمومی است. ولی از این جهت که منابع مالی و مدیریت آن اصالتا به عهده بخش خصوصی

است، همانند نهادهای بخش خصوصی است. از این رو در اقتصاد جدید اینگونه نهادها، به عنوان بخش سوم اقتصاد شناخته می شوند.

سنت وقف در مکتب اقتصادی اسلام دارای امتبازات ویژه ای است. زیرا اولا در جامعه اسلامی به دلیل وجود انگیزه های معنوی و ایمان به جهان آخرت زمینه بسیار مساعدی برای تثبیت این رفتار وجود دارد. و ثانیا سنت وقف علاوه بر اینکه انگیزه نیرومند و مقدسی را برای سرمایه گذاری بخش خصوصی به وجود می آورد، مهمترین هدف اقتصادی اسلامی یعنی توزیع عادلانه ثروت و درآمد را نیز محقق می سازد. ثالثا، وقف راهبرد اقتصادی مناسبی برای تحقق مردم سالاری دینی است و انتظار می رود با تقویت این نهاد، بسیاری از هزینه های عمومی، که دغدغه تأمین آنها، منجر به دخالت دولت در اقتصاد می گردد، توسط خود مردم تأمین گردیده، و زمینه های دخالت دولت در اقتصاد به حداقل مقدار آن کاهش یابد. با این وجود، اطمینان از کارآیی عملکرد این نهاد، در شرایط اقتصاد جدید بررسی های فقهی و کارشناسی تازه ای را می طلبد. در اینجا برخی از نکات اساسی سیره امیرالمؤمنین علیه السلام در وقف را در جهت تبیین بیشتر این نهاد مورد اشاره قرار می دهیم.

یکی از مهمترین ویژگی های رفتار امام علیه السلام در وقف، توجه با انگیزه معنوی به ویژه خوف از خشم و عذاب خداوند و شوق خشنودی او و نعمت های بهشتی است. توجه به این عنصر زینت بخش صدر تمامی وقف نامه های علی علیه السلام است و در نهادینه کردن وقف باید به عنوان مهمترین عامل در نظر گرفته شود. شفافیت مفاد وقف، گرفتن شهود معتبر، مکتوب بودن وقف نامه، تعیین دقیق مدیریت وقف و

ترسیم خطوط کلی موارد مصرف آن، از ویژگیهای به ارز وقف های امیرالمؤمنین علیه السلام است که به کارایی بیشتر این نهاد کمک می کند.

در مورد مدیریت وقف با اینکه کفایت و کاردانی شرط ضروری این کار است و حتما باید مورد توجه قرار گیرد، در وقف نامه های امام ضمن توجه با این امر، بر عنصر تقوا و امانت داری تأکید بیشتری صورت گرفته است.

در تعیین موارد مصرف وقف، ضمن اینکه امام علیه السلام تمامی نیازمندان و واماندگان را مد نظر داشته اند اولویت ویژه ای هم به صله ارحام داده اند. و این نکته همانطور که پیشتر نیز گفتیم از نظر تربیتی و اجتماعی بسیار حائز اهمیت است.