دانستنیهای علوی1 صفحه 941

قرائن موجود در وقف نامه ها و نکات تاریخی آنها نشان می دهد که بیشتر وقف های امام علیه السلام در سالهای پایانی عمر ایشان صورت پذیرفته اند. مثلا وصیت نامه مشتمل بر وقف های امام، که ذکر گردید، در سال 37 و یا 39 نوشته شده است. و مبرد در کتاب الکامل خود (ج 3، ص 1127) تاریخ وقف «عین ابی نیزر» و «بغیبغه» را در سال دوم خلافت ایشان می داند. و در بسیاری از وقف نامه های ایشان لقب امیرالمؤمنین به کار رفته است که حاکی از انجام آنها در زمان حکومت ایشان می باشد. توجه به این ویژگی از نظر مطلوبیت شرعی اجتماع ثروت در زمان حیات و مقدار مطلوب میراث و چگونگی توزیع ثروت حائز اهمیت است که تحلیل آن مجال وسیعتری را می طلبد.

نکته مهم دیگر در وقف های امام علیه السلام، نسبت موقوفات ایشان به کل ثروتشان است، امام علیه السلام در سنت گفتاری خود از صدقه دادن جمیع مال و

محروم گذاشتن وارثان نهی فرموده اند. (198) در روایات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز بر لزوم به ارث گذاشتن مقدار کفاف اولاد تأکید شده است (199).

اما چنانکه دیدیم در سنت رفتاری حضرت، تقریبا تمامی اموال، مورد وقف و یا صدقه قرار گرفته اند. امیرالمؤمنین علیه السلام هر چند که در این رفتار حقوق اولاد خود را از طریق موارد مصرف وقف ادا نموده اند. اما در تفسیر و تعمیم این رفتار امام نیز باید به نکاتی که پیشتر در مورد شیوه مصرف و انفاق ایشان تذکر دادیم توجه شود.

2 3 آزاد کردن برده

در عصر حیات امام علی علیه السلام، در شبه جزیره عربستان، همانند سایر نقاط جهان، برده داری به شدت رواج داشت. مبارزه با این پدیده ناگوار که از طبیعت نظامهای سیاسی و اقتصادی آن زمان علی الخصوص شیوه تعامل با اسیران جنگی نشأت می گرفت، کار آسانی نبود. با این حال اسلام از همان ابتدای ظهور، نارضایتی خود از این پدیده را اعلام نمود. و به همین دلیل تدابیر منظمی را در جهت بر چیده شدن تدریجی بساط برده داری به مرحله اجرا درآورد. تشویق به خوشرفتاری با بردگان و ترغیب به آزاد سازی داوطلبانه آنان و پذیرش آزاد کردن به نده به عنوان کفاره برخی از گناهان و آزادی قهری آنان با اسباب گوناگون، از جمله این تدابیر بود. شیوه برخورد امام علی علیه السلام با این مسئله، یکی از شواهد محکم مخالفت اسلام با پدیده شوم برده داری است. امام علیه السلام در حالیکه در زندگی شخصی خود، تحمل انواع سختیها را بر خود روا می داشت، از هیچ کوششی برای آزادی و استقلال انسانهایی که

ناخواسته در دام بردگی گرفتار شده بودند دریغ نمی کرد. ثمره تلاش و جدیت او در این راه گسستن، بندهای رقیت از رقاب هزار به نده بود. عظمت این خدمت امام در صورتی به خوبی احساس خواهد شد که بدانیم رهبر آزادگان جهان، این تعداد برده را با حاصل دسترنج و زحمات طاقت فرسای خود آزاد نموده است. چنانکه امام صادق علیه السلام فرمود:

«سوگند به آفریدگار جهان که او [امام علی علیه السلام] برای جلب خشنودی خداوند، هزار برده را آزاد نمود، بگونه ای که در راه آزادی آنان، دستان او تاول برآورد» . (200)

این مسئله که امام علیه السلام با دسترنج خود هزار به نده را آزاد نموده است در منابع متعددی نقل گردیده و از افتخارات یقینی حضرت به شمار می رود. (201) به همین دلیل اهل بیت ایشان همواره یاد این فضیلت را زنده نگه می داشتند. یکی از حکایات شنیدنی، در این باره مباحثه امام صادق علیه السلام با یکی از نوادگان امام حسن علیه السلام است. در جریان این مباحثه امام صادق علیه السلام به او می گوید:

«بدون تردید، جد من و جد تو با دسترنج خود هزار به نده را آزاد نمود، نام آنها را برای من بگو، و اگر می خواهی من نام آنها را برایت بگویم» (202)