جامعه شناسی شهادت طلبی و انگیزه‌های شهیدان صفحه 167

با سوختن خود به جامعه نور می‌دهد. علاوه بر اینها، رسیدن به رضوان الهی و تنعم در بهشت ابدی، بهترین طریق رسیدن به بقاءطلبی است. انگیزه اصلی شهادت طلبی باید «قرب الی الله» و «ایصال الی الله» و «فنا فی‌الله» باشد و شهادت طلبی با انگیزه‌های دیگر در صورتی اصالت دارد که منبعث از عشق الهی و در تحقق امر خداوند باشد. از نظر شهدای جامعه آماری مزبور حقیقت غایی و نهایی و کانون و سرچشمه زیبایی و عشق و جلال و جمال و منشاء ارزشهای اصیل خداست و چون خداوند به حقیقت، عدالت و آزادی، بقاءطلبی، دگرخواهی و خیرخواهی امر فرمود لذا این انگیزه‌های معنوی می‌توانند با اتصال به صبغه الهی، مفهوم واقعی پیدا کنند. در نتیجه همه انگیزه‌هایی که برای شهادت طلبی ذکر گردید و با همدیگر قابل جمع هستند و بسیاری از شهدا در این جامعه آماری به مجموعه‌ای از این انگیزه‌ها توجه نمودند. بنابراین شهادت طلبی می‌تواند به خاطر مجموعه‌ای از این انگیزه‌ها، از جمله خداخواهی (با زیرمجموعه آن) و دگرخواهی (با زیرمجموعه آن) و خودیابی (با زیرمجموعه آن) باشد. در وصیت‌نامه‌های این شهدا به طور شایسته و بایسته‌ای به ابعاد عبادی، اجتماعی، سیاسی، عقلانی، احساسی، اخلاقی، حماسی و عرفانی شهادت طلبی، توجه شده است. ترکیب این ابعاد در شخصیت آنان است که شناختشان را برای بسیاری از افراد معمولی مشکل ساخته است و اینجاست که حتی امامشان که آنها خود افتخار می‌کنند که مقلد و سرباز جانباز او بوده‌اند - درباره ایشان می‌فرماید: «ما برای شناخت شهیدانمان راهی طولانی در پیش داریم. به هر حال شهادت نوعی زندگی جاودانه است که روحی تازه در کالبد انسانها می‌دمد و شهید مشعلی است فروزان که در نهایت با سوختن خود ارزش‌های اصیل انسانی را زنده می‌کند و شهادت طلبی، کشته شدن آگاهانه و داوطلبانه و با انگیزه‌های معنوی و خلاصه تعالیم انبیاء و زمینه وصول انسان به «حیات طیبه» و حرکت در مدار «انسان کامل» است و لذا به همین خاطر است که راز استقبال از مرگ و شهادت طلبی در گفتار و رفتار شهیدان معنی می‌یابد. تجزیه و تحلیل و وصیتنامه‌های شهیدان نشان می‌دهد که دفاع مقدس تجلی جهاد عاشقانه و عارفانه شهیدانی بود که حجاب چهره جان را شکافته و با کاروان عشق و شعور در جبهه‌های نور حضور یافتند. آنان در عصر غلبه فرهنگ اصالت سود و سرمایه و سلطه با نثار خون ارزشهای اساسی فرهنگ ایثار و شهادت را شکوفا ساختند و این معنا را به جهانیان فهماندند که در این عصر هم می‌توان سخن از ایمان و ایثار گفت و «شهادت» پیامی ویژه برای یک عصر و یا

یک نسل خاص نیست. البته درک منطق و زبان و عمل آنانی که برای حضور در میدان شهادت قرعه‌کشی می‌کردند و یا با نارنجک خود را به زیر تانک دشمن می‌انداختند و یا با تغییر در فتوکپی شناسنامه (برای حضور در جبهه) سن خود را بزرگتر جلوه می‌دادند و یا برای حفظ دیگران و خط شکنی داوطلبانه روی مین می‌رفتند، برای آن دسته از جامعه‌شناسان و روانشناسان و سیاستمداران ظاهراندیش که از ابعاد روحانی و معنوی شخصیت انسان غافلند، بسیار مشکل است، چرا که برای شناخت واقعی این قوم نیاز به ابزارها و شیوه‌هایی تکامل یافته‌تر و مردم شناسانی خبره‌تر است. که علاوه بر اطلاعات علمی و مشاهدات مستقیم و میدانی به درجاتی از شهود عرفانی نیز رسیده باشند.

پاورقی

[1] دنیای شگفت‌انگیز نو، ترجمه حشمت‌الله صباغی و حسن کاویار، ص 255.

[2] ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، محمدتقی جعفری، ج 25، ص 102.

[3] مجموعه آثار، انسان و ایمان، ص 33 - 34.

[4] بحار جدید، ج 27، ص 209.

[5] ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، محمدتقی جعفری، ج 6، ص 9.

[6] تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 4، ص 41.

[7] فرهنگ انگلیسی - فارسی اکسفورد، ص 382.

[8] فرهنگ علوم سیاسی، انتشارات مرکز اطلاعات، مدارک علمی ایران، ص 237.

[9] مراحل اساسی اندیشه در جامعه‌شناسی، ریمون آرون، ص 358.

[10] تفسیر نهج‌البلاغه، محمدتقی جعفری، ج 6، ص 3.

[11] شیعه، علی شریعتی، ص 172.

[12] حماسه حسینی، جلد 3، شهید مطهری، ص 81 - 82.

[13] بعنوان نمونه خداوند در سوره آل‌عمران، آیه 146 می‌فرماید: و کاین من نبی قاتل معه ربیون کثیر و هنوا لما اصبابهم فی سبیل‌الله و ما ضعفوا و ما استکانوا والله یحب الصابرین. چه بسیار رخ داده که پیغمبری جمعیت زیادی از پیروانش در جنگ کشته شده و با اینحال اهل ایمان با سختیهائی که در راه خدا به آنها رسیده مقاومت کردند و هرگز بیمناک و زبون نشدند و سر زیر بار دشمن فرو نیاوردند و راه صبر پیش گرفتند که خداوند صابران را دوست می‌دارد.

[14] ای نوح اگر بس نکنی و دست از گفتار خود برنداری سنگسار می‌شوی. سوره شعرا، آیه 116.

[15] 1- گفتند او را بسوزانید تا معبودهای خودتان را یاری کرده باشید. انبیاء 68.

2- ای ابراهیم آیا از خدایان من بیزار هستی و اگر بازنایستی سنگسارت می‌کنم.

[16] من دستها و پاهای (چپ و راست) شما را برخلاف هم قطع می‌کنم و شما را از تنه‌های نخل خواهم آویخت و دار خواهم زد... اما آنها جواب می‌دهند ما خدای خالق را رها نکرده و تو را بر نمی‌گزینیم و ما به پروردگار و روز قیامت ایمان داریم.

[17] تفسیر صافی، ج 1 ص 251.

[18] تاریخ جامع ادیان، جان بی‌ناس، ص 580.

[19] عیسی اسطوره یا تاریخ، آرچیبالد، رابرتسون، ترجمه حسین توفیقی، ص 115.

[20] برنابا از حواریون حضرت عیسی بود که در پیشرفت تعالیم او کمک شایانی کرد.

[21] تاریخ جامع ادیان، جان بی‌ناس، 622.

[22] قرآن کریم در سوره بروج، آیات 4 تا 8 می‌فرماید: قتل اصحاب الاخدود و النار ذات الوقود اذهم علیها قعود و هم علی ما - یفعلون بالمؤمنین شهود و ما نقموا منهم الا ان یؤمنوا بالله العزیز الحمید.

[23] تاریخ و مقررات جنگ در اسلام، محمد کریم اشراق، ص 19.

[24] Bushido.

[25] Sammrai.

[26] جامعه‌شناسی جنگ، گاستون بوتول، ترجمه هوشنگ فرخجسته، ص 8.

[27] شاهنامه، فردوسی، ج 1، ص 2246.

[28] انسان آرمانی و کامل در ادبیات حماسی و عرفانی، حسین رزمجو، ص 56.

[29] زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، محمد علی اسلامی، ص 114.

[30] تاریخ جامع ادیان، جان بی. ناس، ترجمه علی اصغر حکمت، ص 456.

[31] مبانی تاریخ اجتماعی ایران، دکتر رضا شعبانی، ص 195.

[32] Voluntary Associations.

[33] اصول کافی، کلینی، ص 53.

[34] صحیح من سیره النبی، جعفر عاملی، ص 263.

[35] المغازی، واقدی، ص 264.

[36] مقتل الحسین، المقرم، ص 219.

[37] لهوف، ابن‌طاووس، ص 423.

[38] الارشاد، شیخ مفید، ص 315.

[39] نفس الهموم، ص 230.

[40] تاریخ طبری، ج 1، ص 343.

[41] (Emile Durkheim (1858-1917.

[42] Social Soliarity.

[43] Mechaincal solidarity.

[44] Organic Solidarity.

[45] زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، لیوئس کوزر، ترجمه محسن ثلاثی، ص 189.

[46] Egoistic Suicide.

[47] Altruistic Suicide.

[48] Anomic Suicide.

[49] Fatalistic Suicide.

[50] مبانی جامعه‌شناسی، عبدالحسین نیک‌گهر، ص 354.

[51] Obigotoxy.

[52] Optional.

[53] Acute.

[54] دورکیم، آنتونی کیدنز، ترجمه یوسف اباذری ص 41.

[55] انحرافات اجتماعی، انگیزه‌ها و علل خودکشی، منوچهر محسنی، ص 18.

[56] Svpernatural.

[57] Spontaneously.

[58] Karl Marx.

[59] جامعه‌شناسی سیاسی - دکتر حسین بشیریه، ص 227.

[60] Alienation.

[61] تئوری‌های انقلاب، آلوین استانفورد - کوهن، ترجمه علیرضا طیب، ص 49.

[62] اقتصاد و جامعه، ماکس وبر، ص 2.

[63] Max Weber, Basic Concepts of Sociology. P. 92.

[64] جامعه‌شناسی ماکس وبر، ژولین فروند، ص 107.

[65] Gool Orientation.

[66] Value Orientation.

[67] جامعه‌شناسی ماکس وبر، ژولین فروند ص 102.

[68] Emotional.

[69] Traditional Oreintation.

[70] Avthority.

[71] زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی، ویلیام کوزر - ترجمه محسن ثلاثی، ص 384.

[72] نظریه‌های جامعه‌شناسی، ویلیام اسکیدمور، ترجمه علی محمد حاضری و دیگران، ص 80.

[73] (George Homans (1989-1910.

[74] نظریه‌های جامعه‌شناسی، دکتر غلام‌عباس توسلی، ص 437.

[75] Homans, Social Behavior,P. 55.

[76] Altrrists.

[77] نظریه‌های جامعه‌شناسی، ویلیام اسکیدمور، ص 84.

[78] قلمرو اندیشه آل‌احمد، قاسم صافی، ص 57.

[79] ایثار و شهادت در مکتب امام خمینی (ره)، موسسه نشر آثار امام خمینی، ص 61.

[80] آراء و نظریه‌ها در علوم انسانی، ژولین فروند، ترجمه علی محمد کاردان، ص 124.

[81] بهداشت روانی، سعید شاملو، ص 40.

[82] Motivation and Personalitly.

[83] مدیریت رفتار سازمانی، پاول هرسی، کنت بلانچارد، ترجمه کبیری، ص 55.

[84] همان منبع، ص 55.

[85] شخصیت و انگیزش، ابراهام مازلو، مترجم احمد رضوانی، ص 17.

[86] افقهای والاتر فطرت انسان، آبراهام مازلو، ترجمه احمد رضوانی، ص 260.

[87] همان منبع، ص 321.

[88] همان منبع، ص 404.

[89] انگیزش و شخصیت، ابراهام مازلو، ترجمه احمد رضوانی، ص 94.

[90] شخصیت و انگیزش، ابراهام مازلو، ص 150.

[91] خشونت و جامعه، آنتونی آر بی - آستر، ترجمه اصغر افتخاری، ص 18.

[92] گرایش ابراهیم اشاره به قربانی کردن اسماعیل توسط پدرش حضرت ابراهیم است. Complexe d Abraham.

[93] جامعه‌شناسی جنگ، گاستون بوتول، ترجمه هوشنگ فرخجسته، ص 86.

[94] سوره احزاب، آیه 123.

[95] سوره بقره، آیه 251.

[96] سوره انفال، آیه 39.

[97] سوره آل‌عمران، آیه 169.

[98] سوره بقره آیه 154.

[99] سوره صف، آیه 11.

[100] سوره توبه، آیه 69.

[101] سوره نور، آیه 36.

[102] سوره آل‌عمران، آیه 195.

[103] سوره محمد (ص)، آیه 5.

[104] سوره حج، آیات 58 و 59.

[105] بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 20، ص 100.

[106] همان منبع، همان صفحه.

[107] وسایل الشیعه، ج 11، ص 8.

[108] همان منبع، ص 10.

[109] میزان الحکمه، ج 5، ص 199.

[110] واقدی - مغازی - ج 3، ص 776.

[111] شرح ابن ابی‌الحدید، ج 2، ص 213.

[112] نهج‌البلاغه، خطبه 125، ص 372.

[113] نهج‌البلاغه، خطبه 154.

[114] نهج‌البلاغه، خطبه 27.

[115] وسائل الشیعه، کتاب الجهاد، ص 5.

[116] Reduction.

[117] لهوف علی القتلی الطفوف، ابن‌طاووس، ص 53.

[118] حیاة الحسین، ج 2، ص 322.

[119] مقتل العوالم، عبدالله بن نورالدین بحرانی، ص 54.

[120] شهادت، حسین، قرآن، محمد جواد مغنیه، ترجمه محمد رسول ص 57.

[121] تحف‌العقول، ص 173.

[122] مقتل الحسین، خوارزمی، ج 1، ص 223.

[123] مقتل الحسین، عبدالرزاق مقرم، ص 103.

[124] شهادت، حسین، قرآن، محمد جواد مغنیه، ترجمه محمد رسول دریایی، ص 9.

[125] تاریخ طبری، ج 5، ص 403.

[126] از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که به امام حسین (ع) فرمودند: «ان لک عندالله درجه لن تنالها الا با الا شهادة» برای تو در نزد خداوند درجه و مقامی است که جز با شهادت بدان دست نخواهی یافت. (بحارالانوار، علامه مجلسی، جلد 44، ص 313).

[127] همان تفکری که بعضی از مسیحیان درباره حضرت عیسی (ع) دارند. آنها معتقدند که عیسی (ع) شهید شد و مصلوب گشت تا کفاره گناهان ما باشد.

[128] تاریخ بیهقی، بکوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، ص 138 - 139.

[129] مقدمه ابن‌خلدون، ترجمه پروین گنابادی، ص 302.

[130] همان منبع، ص 524.

[131] همان منبع، ص 524.

[132] حسین وارث آدم، علی شریعتی، ص 126.

[133] همان منبع، ص 194.

[134] همان منبع، ص 318.

[135] حسین وارث آدم و بحثی راجع به شهید، شریعتی، ص 129.

[136] تکامل اجتماعی انسان، مرتضی مطهری، ص 108.

[137] حماسه حسینی، مرتضی مطهری، ج 2، ص 134.

[138] قیام و انقلاب مهدی، مرتضی مطهری، ص 85.

[139] حماسه حسینی، استاد مطهری، ج 1، ص 171.

[140] حماسه حسینی، ج 2، ص 282.

[141] همان منبع، ص 149.

[142] صحیفه نور، ج 5، ص 263.

[143] سوره آل‌عمران، آیه 169.

[144] سوره فجر آیات 29 - 30.

[145] بوستان شهادت، ص 34.

[146] کلمات قصار، ص 61.

[147] صحیفه نور، ج 8، ص 369.

[148] صحیفه نور ج 9، ص 72.

[149] صحیفه نور، ج 18، ص 229.

[150] بوستان شهادت، ص 23.

[151] صحیفه نور، ج 18، ص 119.

[152] صحیفه نور، ج 1، ص 275.

[153] صحیفه نور، ج 10، ص 275.

[154] صحیفه نور، ج 15، ص 168.

[155] صحیفه نور، ج 25، ص 59.

[156] بوستان شهادت، ص 100.

[157] صحیفه نور، ج 15، ص 51.

[158] بوستان شهادت، ص 16.

[159] دیوان امام، ص 30.

[160] Rationalism.

[161] Amperism.

[162] Utitarism.

[163] با کاروان حله، عبدالحسین زرین‌کوب، ص 225.

[164] تفسیر نهج‌البلاغه، استاد محمد تقی جعفری، ج 21، ص 285.

[165] دیباچه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، نظام‌الدین نوری، ص 282.

[166] رساله لباب الالباب در سیر و سلوک اولی الالباب، سید محمد حسینی تهرانی، ص 210.

[167] صحیفه نور، امام خمینی، 22 / 11 / 63.

[168] عرفان و حماسه، آیت‌الله جوادی آملی، ص 37.

[169] روانشناسی تربیتی، یوسف کریمی، علی زائر دارابی، علی اصغر احمدی، ص 130.

[170] همان منبع، همان صفحه.

[171] ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، علامه محمد تقی جعفری، ج 5، ص 72.

[172] جامع عباسی، شیخ بهائی، ص 131.

[173] فروع کافی، ج 1، ص 342.

[174] عدل الهی، مرتضی مطهری، ص 247.

[175] روابط اجتماعی در اسلام، علامه طباطبایی، ص 58.

[176] مبانی جامعه‌شناسی، عبدالحسین نیک گوهر، ص 281.

[177] ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، علامه جعفری، ج 22، ص 289.

[178] دنیای سالم، اریک فروم، ص 181.

[179] سوره بقره، آیه 195.

[180] تحریرالوسیله، ج 1، ص 473.

[181] روش تحقیق در علوم اجتماعی، کیوی ریمون و کامپفهود، ص 82.

[182] Content Analysis.

[183] روشهای تجربی تحقیق اجتماعی، پتیراتسلندر، ترجمه بیژن کاظم‌زاده، ص 68.

[184] قرآن مجید در آیه 180 سوره بقره می‌فرماید: کتب علیکم اذا حضر احدکم الموت ان ترک خیر الوصیه. یعنی وصیت کردن به هنگام مرگ به شما مقرر شده است. در تعابیر ائمه نیز آمده است که کسی که بدون وصیت بمیرد به مرگ جاهلیت مرده است و یا اینکه هنگامی که مومن می‌خوابد باید وصیتنامه‌اش بالای سرش باشد.

[185] درباره آنان که فقط به ظاهر دنیا توجه دارند و از آخرت غافلند قرآن کریم در آیه 7 سوره روم می‌فرماید: یعلمون ظاهرا من الحیاة الدنیا و هم عن الاخرة هم غافلون.

[186] ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، محمد تقی جعفری، ج 24، ص 57.