جامعه شناسی شهادت طلبی و انگیزه‌های شهیدان صفحه 67

1- کنش عقلانی «معطوف به هدف»: [65] این کنش با برنامه‌ریزی و محاسبه دقیق ارتباط میان وسیله و هدف شکل می‌گیرد و نمونه آن در زندگی و محاسبات اقتصادی است. یک کنشگر ممکن است صحنه اجتماعی، وسایل نیل به هدف را به اقتضای تسهیل و تعجیل در کار تغییر دهد و هم با عنایت به مقتضیات و احتمال کسب وسایل لازم، هدف را مورد بازنگری قرار دهد. بنابراین در این کنش تغییر اهداف و راه‌های وصول به آن براساس توجه به عقلانیتی که مورد توافق حقوق جمعی قرار گیرد، امکان‌پذیر است.

2- کنش عقلانی «مبتنی بر ارزش»: [66] هنگامی کنش معطوف به ارزش است که کنشگر بدون محاسبه و در نظر گرفتن پی‌آمدهای قابل پیش‌بینی، با توجه به تعهدات و براساس وظیفه دینی، زیبایی، ندای دینی یا تقوا و یا ارزش یا افتخار عمومی به انجام کار مبادرت می‌نماید. از این منظر اهداف ارزشمند است اما ممکن است راههای رسیدن به آن در عرف جامعه و از نظر دیگران عقلایی جلوه نکند. در این کنش که «عمدتا» در حوزه دین و اخلاق نمودار می‌شود، ممکن است در وسایل تجدیدنظر شود لیکن بدون توجه به نتایج سودمند و یا زیان‌آور که صرفا برحسب اعتقادات صورت می‌گیرد.» [67] .

کنشگر بدنبال نتایج خارجی نیست بلکه برای اثبات پایبندی به تعهد و تکلیف، کاری را انجام می‌دهد که مبین نوعی «عقلانیت ارزشی» است. از این منظر بسیجی‌ای که خود را به میدان مین می‌افکند تا معبری را بگشاید و یا با نارنجک خود را زیر تانک دشمن می‌افکند و یا یک پهلوان که گاهی به حریف مقابل خود براساس یک اعتقاد اخلاقی می‌بازد و ناخدایی که کشتی خود را ترک نمی‌کند تا همراه کشتی و سرنشینان کشته شود، براساس کنش عقلانی معطوف به ارزش عمل کرده است.

3- کنش «عاطفی» [68] : یک کنش غیرعقلانی است که در آن محاسبه‌ی هدف وسیله وجود ندارد بلکه جهت‌گیریها با توجه به شیوه دلبستگی و احساس و برپایه خلق و خوی وجدانی و روانی و براساس عواطف صورت می‌گیرد.