گوهر قدسی معرفت صفحه 128

بیان فلسفی درباره احادیث معرفت

نقل حاشیه ای که ذیل بیانات مرحوم علامه مجلسی در همین قسمت از بحارالانوار آمده در اینجا مناسب به نظر می رسد. این حاشیه متعلّق است به مرحوم علامه طباطبایی که عصاره نظر خود را درباره صنع خدا بودن علم و معرفت بیان کرده اند. ایشان فرموده اند:

لایخفی أنَّ الإرادهَ الَّتی هی مَناطُ الاختیار لاتَتَعَلَّقُ بِشَیءٍ إلّا عَن تَصوُّرٍ و تَصدیقٍ سابقٍ إجمالاً أو تفصیلاً. فَمِنَ المُحالِ أن یَتَعَلَّقَ الإرادهُ بأصلِ المَعرفهِ و العِلمِ فَیکونَ اختیاریّاً مِن صُنعِ العَبدِ کأفعالِ الجَوارِحِ. و هذا هو الَّذی تَذکُرُهُ الرِّوایاتُ.

و أمّا تَفاصیلُ العلمِ و المَعرفهِ فَهِیَ کَسبیَّهٌ اختیاریَّهٌ بِالواسِطَهِ بِمَعنی أنَّ الفِکرَ فی المقدّماتِ یَجعَلُ الانسانَ مُستَعِدّاً لِإفاضَهِ النَّتیجهِ مِنهُ تَعالی و العِلمُ مَعَ ذلکَ لَیسَ مِن أفعالِ الانسانِ.(1)

روشن است که اراده - که معیار اختیاری بودن عمل است - به چیزی تعلّق نمی گیرد مگر آنکه آن چیز قبلاً به صورت اجمالی یا تفصیلی مورد تصوّر و تصدیق قرار گرفته باشد. بنابراین مُحال است که اراده به خود معرفت و علم تعلّق پیدا کند تا اینکه (معرفت و علم) همچون اعمال جوارح اختیاری بنده باشد و این همان مطلبی است که روایات بیان می کنند.).