- پیش گفتار 1
- اشاره 4
- حقیقت صدق و کذب 4
- تعریف صدق و کذب از دیدگاه مشهور 5
- اشاره 7
- اشکال اوّل 7
- اشکالات سید خویی - قدس سره - بر تعریف مشهور 7
- اشاره 7
- نقد اشکال اوّل 8
- اشاره 8
- اشکال دوم 8
- نقد اشکال دوم 9
- اشاره 10
- اشکال سوم 10
- نقد اشکال سوم 11
- بحثی در حقیقت صدق و کذب در کلام مرحوم امام - قدس سره - 11
- اشاره 11
- تعریف تفتازانی از صدق و کذب و وجوه آن در نظر مرحوم امام - قدس سره - 12
- نقد مرحوم امام - قدس سره - بر کلام تفتازانی 14
- اشاره 16
- عدم اختصاص صدق و کذب به قول و لفظ 16
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 20
- نقد کلام تفتازانی 24
- نظر نظّام معتزلی در تعریف صدق و کذب و نقد آن 30
- نظر جاحظ در تعریف صدق و کذب 34
- اشاره 34
- نقد سخن جاحظ 37
- آیا وجود مخاطب در تحقّق کذب شرط است؟ 39
- اشاره 39
- اشاره 40
- وجوهی بر لزوم وجود مخاطب در اتّصاف به صدق و کذب 40
- نقد امام - قدس سره - بر قول لزوم وجود مخاطب در اتّصاف به صدق و کذب 44
- بیان مرحوم امام - قدس سره - در انصراف ادلّه ی حرمت کذب به وجود سامع 46
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 48
- ادلّه ی حرمت کذب 53
- اشاره 53
- اشاره 54
- حرمت کذب به ضرورت عقول 54
- 1. مبنای بیشتر متکلمین شیعه (حسن و قبح غیر مرتبط با مصالح و مفاسد) 55
- دو مبنای کلّی در حسن و قبح 55
- 2. مبنای برخی دیگر (حسن و قبح مرتبط با مصالح و مفاسد) 56
- اشاره 58
- حرمت کذب به ضرورت ادیان 58
- ادلّه ی حرمت کذب از کتاب و سنّت 61
- تحقیقی پیرامون کبیره بودن کذب 62
- اشاره 62
- ثمره ی بحث از کبیره بودن کذب 63
- ملاک کبیره بودن معصیت 64
- 1. روایت الْفَضْلِ بْنِ شَاذَان: 65
- ادلّه ی شیخ - قدس سره - بر کبیره بودن کذب 65
- 2. روایت الْأَعْمَش: 67
- 3. موثقه ی مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم: 68
- اشاره 68
- کلام در وثاقت عثمان بن عیسی 69
- دلالت موثقه ی محمد بن مسلم بر بدتر بودن کذب از شراب 72
- اشکال بعضی بر استدلال به موثقه ی محمد بن مسلم 77
- 4. روایت منسوب به امام عسکری - علیه السلام -: 80
- 5. روایت أَنَس: 81
- 6. روایتی از پیامبر اسلام - صلی الله علیه و آله و سلم -: 82
- 7. آیه ی شریفه ی افتراء کذب: 83
- اشاره 83
- اشکال محقّق ایروانی - قدس سره - بر استدلال به آیه ی شریفه 85
- نقد اشکال محقّق ایروانی - قدس سره - 86
- اشکال برخی محقّقین بر استدلال به آیه ی شریفه 87
- جواب از استدلال به آیه ی شریفه 88
- اشاره 91
- کبیره بودن مطلق کذب در منظر شیخ - قدس سره - حتّی در صورت عدم ترتّب مفسده 91
- تأییدی بر کبیره بودن مطلق کذب در وصیت پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به ابوذر 92
- وجه دیگری بر اثبات کبیره بودن کذب 93
- نقد کلام شیخ - قدس سره - 93
- اشاره 93
- نقد این استدلال 100
- روایات دالّ بر عدم کبیره بودن مطلق کذب 102
- 1. روایت أَبِی خَدِیجَه در محاسن، کافی و عقاب الاعمال: 102
- اشاره 102
- اشاره 102
- بررسی سند روایت محاسن 104
- بررسی سند کافی 107
- بررسی سند عقاب الاعمال 110
- نحوه ی استدلال به این روایت برای نفی کبیره بودن مطلق کذب 112
- اشکال شیخ - قدس سره - بر استدلال به روایت ابی خدیجه 113
- نقد کلام شیخ - قدس سره - 114
- مراد از کذب به قول مطلقِ دارای آثار مهم، کذب علی الله و الرسول است 115
- 2. مرسله ی سَیف بن عَمِیرَه: 118
- اشاره 118
- نقد استدلال به مرسله ی سیف بن عمیره 120
- 3. صحیحه ی عَبْدِ الرَّحْمَانِ بْنِ الْحَجَّاج: 121
- اشاره 121
- مناقشه ی محقّق ایروانی - قدس سره - در استدلال به این روایت بر نفی کبیره بودن مطلق کذب 122
- نقد مناقشه ی محقّق ایروانی - قدس سره - 123
- 4. روایت الْحَارِثِ الْأَعْوَر: 124
- اشاره 124
- نتیجه ی نهایی درباره ی کبیره بودن مطلق کذب 127
- مناقشه در استدلال به این روایت 127
- خلف وعد 128
- اشاره 128
- اشاره 129
- با توجّه به روایت حارث الاعور، آیا خلف وعد مصداق کذب است؟ 129
- مراد روایت در نظر شیخ - قدس سره -، الوعد مع إضمار عدم الوفاء 130
- اشاره 137
- آیا وعد مع اضمار عدم الوفاء، مصداق کذب است؟ 137
- وجوه اطلاق کذب بر خلف وعد در نظر شیخ - قدس سره - 138
- اشاره 138
- اتصاف انشاءات به کذب از حیث خبر ملازم آن در کلام کاشف الغطاء - قدس سره - 139
- نقد کلام کاشف الغطاء - قدس سره - 140
- بیان دیگری بر کذب نبودن خلف وعد در کلام شیخ - قدس سره - 143
- آیا خلف وعد حرام است؟ 144
- اشاره 144
- اقسام ابراز وعده 149
- اشاره 151
- هزل 151
- آیا هزل مصداق کذب است؟ 152
- اشاره 152
- 2. روایت أَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَه: 153
- روایات مربوط به حرمت هزل 153
- 1. مرسله ی سَیْفِ بْنِ عَمِیرَه: 153
- 3. روایت حارث الاعور: 154
- آیا مبالغات متّصف به صدق و کذب می شود؟ 156
- 4. وصیت پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - به ابوذر: 156
- توریه 161
- اشاره 161
- تعریف توریه 162
- آیا توریه مصداق کذب است؟ 164
- نقد شیخ بر کلام میرزای قمی - قدس سرهما - 166
- کلام میرزای قمی - قدس سره - در حرمت توریه 166
- روایات دالّ بر کذب نبودن توریه 168
- 1. مرسله ی معانی الأخبار و احتجاج: 168
- اشاره 168
- بررسی دلالت مرسله بر کذب نبودن توریه 172
- 2. روایتی در مستطرفات سرائر: 174
- 3. روایتی در مسند احمد حنبل: 175
- تذکراتی در مورد توریه 177
- مسوّغات کذب 180
- اشاره 180
- مسوّغ اوّل: ضرورت 181
- اشاره 181
- الف: دلیل کتاب بر جواز کذب عند الضروره 182
- 1) آیه ی 106 سوره ی نحل: 182
- ادلّه ی جواز کذب عند الضروره 182
- 2) آیه ی 28 سوره ی آل عمران: 187
- 3) آیه ی 78 سوره ی حج: 190
- ب: دلیل سنّت بر جواز کذب عند الضروره 191
- اشاره 191
- 1. حدیث رفع: 191
- 2. روایات دالّ بر این که «لَیْسَ شَیْ ءٌ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا وَ قَدْ أَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَیْهِ»: 193
- 3) صحیحه ی لا ضرر: 196
- ج) دلیل اجماع بر جواز کذب عند الضروره 197
- د) دلیل عقل بر جواز کذب عند الضروره 198
- آیا جواز کذب عند الاضطرار، منوط به عدم امکان توریه است؟ 199
- اشاره 200
- روایات دالّ بر جواز کذب مطلقاً حتّی مع التمکن من التوریه 200
- 1. روایت سکونی: 201
- 2. صحیحه ی إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیّ: 202
- اشاره 203
- 3. صحیحه ی حلبی: 203
- بررسی وثاقت حلبیون 204
- اشاره 204
- طریق صدوق - قدس سره - به عبیدالله بن علی الحلبی 207
- طریق صدوق - قدس سره - به محمد بن علی الحلبی 208
- اشاره 208
- اشاره 209
- طریق صدوق - قدس سره - به عمران بن علی الحلبی 210
- بررسی دلالت روایت 211
- 4. روایت دیگر صدوق از امام صادق - علیه السلام -: 211
- 5. موثقه ی زراره: 216
- 6. موثقه ی دیگر زراره§ممکن است این روایت، همان روایت سابق زراره باشد که در یک مجلس از حضرت سؤال کرده و بخشی را در جایی نقل کرده و بخشی را در جای دیگر، و ممکن هم هست در دو مجلس سؤال کرده باشد.§: 218
- 7. روایت سماعه: 219
- اشاره 219
- جواب شیخ - قدس سره - از قاعده ی عقلی 220
- نقد کلام مرحوم شیخ - قدس سره - 221
- پاسخ صحیح در مورد حکم عقل بر قبح کذب 222
- اشاره 222
- تعارض روایات در صورت عدم استبعاد تقیید 223
- نظر محقّق ایروانی - قدس سره - در عدم تعارض این دو دسته روایات و توضیح نظر شیخ - قدس سره - 224
- اشاره 226
- خلاصه ی سیر بحث وجوب یا عدم وجوب توریه در مقام اضطرار در کلام شیخ - قدس سره - 226
- کلام شیخ - قدس سره - در امکان تقیید مطلقات مجوّز کذب 227
- نظر مختار در تقیید و عدم تقیید مطلقات 228
- نظر مختار در مورد حکم عقل به قبح کذب 230
- نظر مختار در تعارض بین روایات 231
- اشاره 231
- کلام شیخ - قدس سره - در تهافت ظاهر کلام مشهور 231
- کلام شیخ - قدس سره - در فرق اضطرار و اکراه و توجیه کلام مشهور 233
- نقد کلام شیخ - قدس سره - در فرق بین اکراه و اضطرار 234
- کلام بعضی در فرق بین مقام اضطرار و اکراه در باب معاملات 235
- نظر مختار در فرق بین مقام اضطرار و اکراه در باب معاملات 237
- نسبت عموم و خصوص من وجه بین اضطرار و إکراه 239
- اشاره 239
- أوسع بودن ادلّه ی جواز کذب در مقام ضرر و إکراه از حدیث رفع 240
- بیان شیخ - قدس سره - در عدم فرق بین ضرر مسوّغ کذب با ضرر مسوّغ سایر محرّمات و نقد آن 241
- بیان شیخ - قدس سره - در استحباب تحمّل ضرر مالی غیر مجحف و پرهیز از کذب 242
- نقد استدلال شیخ - قدس سره - 243
- نقد استدلال به روایت نبوی 245
- تمسّک بعضی به روایت نبوی برای اثبات رجحان تحمّل ضرر و اجتناب از کذب 245
- نقد این استدلال 246
- استدلال به روایات دالّ بر احتراز از قسم حتّی صادقاً برای اثبات رجحان تحمّل ضرر 246
- تحقیقی در مورد آیه ی شریفه ی (لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَهً لِأَیْمانِکُمْ) 247
- اشاره 247
- کلام شیخ در اولویت حمل کلام ائمّه- علیهم السلام - در مقام تقیه بر توریه تا کذب 254
- اشاره 254
- بررسی کلام شیخ - قدس سره - 262
- اشاره 263
- کلام شیخ - قدس سره - در حمل روایت بر توریه در دوران بین توریه و تقیه 263
- بررسی کلام شیخ - قدس سره - 265
- مسوّغ دوم: اصلاح بین الناس 266
- مسوّغ سوم: وعده ی کذب به زوجه بلکه مطلق اهل 268
- اشاره 268
- بررسی مسوّغ سوم کذب 268
- قول به غیر علم 273
- اشاره 273
- آیا قول به غیر علم حرام است؟ 274
- مقتضای اصول عملیه، جواز قول به غیر علم 276
- اشاره 277
- ادلّه ی اقامه شده بر حرمت قول به غیر علم 277
- 1. الغاء خصوصیت ادلّه ی حرمت قول به غیر علم در شرعیات و سریان آن به عرفیات 277
- نقد استدلال اوّل 278
- نقد استدلال دوم 279
- 2. قول به غیر علم ملازم با کذب یا لااقل دارای مفسده ی کذب است 279
- اشاره 279
- اشاره 280
- 3. استقلال عقل به قبح قول به غیر علم همانند استقلال به قبح کذب 280
- نقد دلیل سوم 280
- نقد دلیل چهارم 281
- اشاره 281
- 4. ارتکاز متشرعه بر حرمت قول به غیر علم 281
- روایت علی بن جعفر: 282
- 5. روایات، دالّ بر حرمت قول به غیر علم 282
- حسنه ی کالصحیحه ی هشام بن سالم: 284
- نقد دلالت روایت بر مدّعا 286
- بررسی سند روایت 288
- موثقه ی زیاد بن أبی رجاء: 288
- بررسی دلالت روایت 291
- ایراد شبهه در استفاده ی حرمت از روایت و پاسخ به آن از مرحوم امام - قدس سره - 292
- روایت اسحاق بن عبدالله: 293
- بررسی سند روایت اسحاق بن عبدالله 296
- نقد استدلال به این روایت 299
- روایت زراره: 300
- نقد دلالت روایت بر حرمت قول به غیر علم 301
- صحیحه ی محمد بن مسلم: 302
- بررسی دلالت صحیحه ی محمّد بن مسلم بر حرمت قول به غیر علم 303
- وصیت امیرالمؤمنین - علیه السلام - به محمد بن حنفیه: 304
- نقد استدلال به وصیّت امیرالمؤمنین - علیه السلام - 306
- اشاره 308
- مقتضای علم اجمالی، لزوم اجتناب از قول به غیر علم به دلیل حرمت کذب 308
- نتیجه ی کلام در حرمت یا عدم حرمت قول به غیر علم 308
- بیان امام - قدس سره - در اثبات کذب بودن «زیدٌ قائمٌ» در صورت استصحاب عدم قیام زید 310
- اشاره 310
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 312
- اشاره 315
- نظریه ی مختار در وجه اعتباری مبتنی بر علم اجمالی در حرمت قول به غیر علم 315
- جریان استصحاب عدم صدور قول و فعل از معصوم - علیه السلام - بعد از فحص 320
- عدم وجوب کفّاره در إسناد قول مشکوک به معصوم - علیه السلام - نسبت به صائم 321
- حلّ یک معضل در رابطه با استصحاب عدم ازلی 322
- کتاب نامه 324
بررسی سند عقاب الاعمال
مرحوم صدوق - قدس سره - این روایت را از محمد بن علی ماجیلویه(1) عن عمّه(2) عن محمد بن علی القرشی(3) عن عبدالرحمان بن
1- در کتب رجالی توثیقی درباره ی محمد بن علی ماجیلویه القمی نیامده است.
2- مراد از عموی محمد بن علی ماجیلویه، محمد بن أبی القاسم است که توثیق شده است: ü رجال النجاشی، ص353: محمد بن أبی القاسم عبید الله بن عمران الجنابی البرقی أبو عبد الله، الملقب ماجیلویه، و أبو القاسم یلقب بندار، سید من أصحابنا القمیین، ثقه، عالم، فقیه، عارف بالأدب و الشعر و الغریب، و هو صهر أحمد بن أبی عبد الله البرقی علی ابنته، و ابنه علی بن محمد منها، و کان أخذ عنه العلم و الأدب. امّا بین مرحوم شیخ و نجاشی0 اختلاف است که آیا محمد بن أبی القاسم ماجیلویه، جدّ محمد بن علی ماجیلویه است یا عموی او. مرحوم نجاشی تصریح می کند ایشان جدّ محمد بن علی است، ولی مرحوم شیخ و جناب صدوق0 قائل اند که ایشان عموی محمد بن علی ماجیلویه است. جناب صدوق در موارد متعدّدی تصریح می کند محمد بن علی ماجیلویه از عموی خود روایت را نقل می کند. مرحوم سید خویی در تَرجَمه ی علی بن أبی القاسم فرزند محمد بن أبی القاسم به این اختلاف اشاره کرده و این چنین می فرماید: ü معجم رجال الحدیث، ج11، ص241: علی بن أبی القاسم عبد الله = علی بن محمد بن بندار = علی بن محمد بن عبد الله (عبید الله). قال النجاشی: علی بن أبی القاسم عبد الله بن عمران البرقی المعروف أبوه ماجیلویه یکنی أبا الحسن ثقه فاضل أدیب رأی ... . و کیف کان فلا شک فی أن علی بن محمد بن أبی القاسم ثقه و هو شیخ الکلینی و إنما الإشکال فی أن علی بن محمد هذا هل هو والد محمد بن علی الملقب بماجیلویه، أیضا، الذی یروی عنه الصدوق کثیرا فیکون محمد بن أبی القاسم، جد محمد بن علی ماجیلویه أو أن محمد بن أبی القاسم عم محمد بن علی ماجیلویه فیکون علی بن محمد بن أبی القاسم ابن عم محمد بن علی ماجیلویه. الذی صرح به النجاشی فی ترجمه محمد بن أبی القاسم هو الأول. و لکن صریح الصدوق فی مواضع کثیره ... هو عم محمد بن علی ماجیلویه، و کذلک ذکر الشیخ فی الفهرست فی طریقه إلی محمد بن سنان، بل ذکر الصدوق فی موارد کثیره أن محمد بن علی ماجیلویه، هو الذی عبر عن محمد بن أبی القاسم بالعم فمن تلک الموارد: ما ذکره فی الحدیث الأول و فی حدیثین آخرین فی الباب 24، من کمال الدین، فقال فیه: حدثنا محمد بن علی ماجیلویه، قال: حدثنی عمی محمد بن أبی القاسم. و علی ذلک فعلی والد محمد بن علی ماجیلویه هو ابن أبی القاسم فهو ابن عم علی بن محمد أبی القاسم. (احمدی)
3- مراد از محمد بن علی که در سند محاسن آمده، به قرینه ی روایت عقاب الاعمال، محمد بن علی بن إبراهیم بن موسی أبو جعفر القرشی است، نه محمد بن علی ماجیلویه؛ زیرا محمد بن علی ماجیلویه نمی تواند مستقیماً از عبدالله بن عبد الرحمن نقل کند. بنابراین مراد، محمد بن علی بن إبراهیم بن موسی است که تضعیف شده است. (احمدی)