- پیش گفتار 1
- حقیقت صدق و کذب 4
- اشاره 4
- تعریف صدق و کذب از دیدگاه مشهور 5
- اشاره 7
- اشکال اوّل 7
- اشکالات سید خویی - قدس سره - بر تعریف مشهور 7
- اشاره 7
- اشکال دوم 8
- نقد اشکال اوّل 8
- اشاره 8
- نقد اشکال دوم 9
- اشاره 10
- اشکال سوم 10
- اشاره 11
- نقد اشکال سوم 11
- بحثی در حقیقت صدق و کذب در کلام مرحوم امام - قدس سره - 11
- تعریف تفتازانی از صدق و کذب و وجوه آن در نظر مرحوم امام - قدس سره - 12
- نقد مرحوم امام - قدس سره - بر کلام تفتازانی 14
- اشاره 16
- عدم اختصاص صدق و کذب به قول و لفظ 16
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 20
- نقد کلام تفتازانی 24
- نظر نظّام معتزلی در تعریف صدق و کذب و نقد آن 30
- نظر جاحظ در تعریف صدق و کذب 34
- اشاره 34
- نقد سخن جاحظ 37
- آیا وجود مخاطب در تحقّق کذب شرط است؟ 39
- اشاره 39
- وجوهی بر لزوم وجود مخاطب در اتّصاف به صدق و کذب 40
- اشاره 40
- نقد امام - قدس سره - بر قول لزوم وجود مخاطب در اتّصاف به صدق و کذب 44
- بیان مرحوم امام - قدس سره - در انصراف ادلّه ی حرمت کذب به وجود سامع 46
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 48
- اشاره 53
- ادلّه ی حرمت کذب 53
- حرمت کذب به ضرورت عقول 54
- اشاره 54
- دو مبنای کلّی در حسن و قبح 55
- 1. مبنای بیشتر متکلمین شیعه (حسن و قبح غیر مرتبط با مصالح و مفاسد) 55
- 2. مبنای برخی دیگر (حسن و قبح مرتبط با مصالح و مفاسد) 56
- اشاره 58
- حرمت کذب به ضرورت ادیان 58
- ادلّه ی حرمت کذب از کتاب و سنّت 61
- تحقیقی پیرامون کبیره بودن کذب 62
- اشاره 62
- ثمره ی بحث از کبیره بودن کذب 63
- ملاک کبیره بودن معصیت 64
- 1. روایت الْفَضْلِ بْنِ شَاذَان: 65
- ادلّه ی شیخ - قدس سره - بر کبیره بودن کذب 65
- 2. روایت الْأَعْمَش: 67
- 3. موثقه ی مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم: 68
- اشاره 68
- کلام در وثاقت عثمان بن عیسی 69
- دلالت موثقه ی محمد بن مسلم بر بدتر بودن کذب از شراب 72
- اشکال بعضی بر استدلال به موثقه ی محمد بن مسلم 77
- 4. روایت منسوب به امام عسکری - علیه السلام -: 80
- 5. روایت أَنَس: 81
- 6. روایتی از پیامبر اسلام - صلی الله علیه و آله و سلم -: 82
- 7. آیه ی شریفه ی افتراء کذب: 83
- اشاره 83
- اشکال محقّق ایروانی - قدس سره - بر استدلال به آیه ی شریفه 85
- نقد اشکال محقّق ایروانی - قدس سره - 86
- اشکال برخی محقّقین بر استدلال به آیه ی شریفه 87
- جواب از استدلال به آیه ی شریفه 88
- کبیره بودن مطلق کذب در منظر شیخ - قدس سره - حتّی در صورت عدم ترتّب مفسده 91
- اشاره 91
- تأییدی بر کبیره بودن مطلق کذب در وصیت پیامبر - صلی الله علیه و آله و سلم - به ابوذر 92
- نقد کلام شیخ - قدس سره - 93
- وجه دیگری بر اثبات کبیره بودن کذب 93
- اشاره 93
- نقد این استدلال 100
- اشاره 102
- اشاره 102
- 1. روایت أَبِی خَدِیجَه در محاسن، کافی و عقاب الاعمال: 102
- روایات دالّ بر عدم کبیره بودن مطلق کذب 102
- بررسی سند روایت محاسن 104
- بررسی سند کافی 107
- بررسی سند عقاب الاعمال 110
- نحوه ی استدلال به این روایت برای نفی کبیره بودن مطلق کذب 112
- اشکال شیخ - قدس سره - بر استدلال به روایت ابی خدیجه 113
- نقد کلام شیخ - قدس سره - 114
- مراد از کذب به قول مطلقِ دارای آثار مهم، کذب علی الله و الرسول است 115
- اشاره 118
- 2. مرسله ی سَیف بن عَمِیرَه: 118
- نقد استدلال به مرسله ی سیف بن عمیره 120
- 3. صحیحه ی عَبْدِ الرَّحْمَانِ بْنِ الْحَجَّاج: 121
- اشاره 121
- مناقشه ی محقّق ایروانی - قدس سره - در استدلال به این روایت بر نفی کبیره بودن مطلق کذب 122
- نقد مناقشه ی محقّق ایروانی - قدس سره - 123
- 4. روایت الْحَارِثِ الْأَعْوَر: 124
- اشاره 124
- مناقشه در استدلال به این روایت 127
- نتیجه ی نهایی درباره ی کبیره بودن مطلق کذب 127
- خلف وعد 128
- اشاره 128
- اشاره 129
- با توجّه به روایت حارث الاعور، آیا خلف وعد مصداق کذب است؟ 129
- مراد روایت در نظر شیخ - قدس سره -، الوعد مع إضمار عدم الوفاء 130
- اشاره 137
- آیا وعد مع اضمار عدم الوفاء، مصداق کذب است؟ 137
- وجوه اطلاق کذب بر خلف وعد در نظر شیخ - قدس سره - 138
- اشاره 138
- اتصاف انشاءات به کذب از حیث خبر ملازم آن در کلام کاشف الغطاء - قدس سره - 139
- نقد کلام کاشف الغطاء - قدس سره - 140
- بیان دیگری بر کذب نبودن خلف وعد در کلام شیخ - قدس سره - 143
- اشاره 144
- آیا خلف وعد حرام است؟ 144
- اقسام ابراز وعده 149
- هزل 151
- اشاره 151
- اشاره 152
- آیا هزل مصداق کذب است؟ 152
- 1. مرسله ی سَیْفِ بْنِ عَمِیرَه: 153
- روایات مربوط به حرمت هزل 153
- 2. روایت أَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَه: 153
- 3. روایت حارث الاعور: 154
- 4. وصیت پیامبر اکرم - صلی الله علیه و آله و سلم - به ابوذر: 156
- آیا مبالغات متّصف به صدق و کذب می شود؟ 156
- توریه 161
- اشاره 161
- تعریف توریه 162
- آیا توریه مصداق کذب است؟ 164
- کلام میرزای قمی - قدس سره - در حرمت توریه 166
- نقد شیخ بر کلام میرزای قمی - قدس سرهما - 166
- اشاره 168
- 1. مرسله ی معانی الأخبار و احتجاج: 168
- روایات دالّ بر کذب نبودن توریه 168
- بررسی دلالت مرسله بر کذب نبودن توریه 172
- 2. روایتی در مستطرفات سرائر: 174
- 3. روایتی در مسند احمد حنبل: 175
- تذکراتی در مورد توریه 177
- مسوّغات کذب 180
- اشاره 180
- اشاره 181
- مسوّغ اوّل: ضرورت 181
- ادلّه ی جواز کذب عند الضروره 182
- الف: دلیل کتاب بر جواز کذب عند الضروره 182
- 1) آیه ی 106 سوره ی نحل: 182
- 2) آیه ی 28 سوره ی آل عمران: 187
- 3) آیه ی 78 سوره ی حج: 190
- ب: دلیل سنّت بر جواز کذب عند الضروره 191
- اشاره 191
- 1. حدیث رفع: 191
- 2. روایات دالّ بر این که «لَیْسَ شَیْ ءٌ مِمَّا حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا وَ قَدْ أَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ إِلَیْهِ»: 193
- 3) صحیحه ی لا ضرر: 196
- ج) دلیل اجماع بر جواز کذب عند الضروره 197
- د) دلیل عقل بر جواز کذب عند الضروره 198
- آیا جواز کذب عند الاضطرار، منوط به عدم امکان توریه است؟ 199
- اشاره 200
- روایات دالّ بر جواز کذب مطلقاً حتّی مع التمکن من التوریه 200
- 1. روایت سکونی: 201
- 2. صحیحه ی إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِیّ: 202
- اشاره 203
- 3. صحیحه ی حلبی: 203
- بررسی وثاقت حلبیون 204
- اشاره 204
- طریق صدوق - قدس سره - به عبیدالله بن علی الحلبی 207
- طریق صدوق - قدس سره - به محمد بن علی الحلبی 208
- اشاره 208
- اشاره 209
- طریق صدوق - قدس سره - به عمران بن علی الحلبی 210
- بررسی دلالت روایت 211
- 4. روایت دیگر صدوق از امام صادق - علیه السلام -: 211
- 5. موثقه ی زراره: 216
- 6. موثقه ی دیگر زراره§ممکن است این روایت، همان روایت سابق زراره باشد که در یک مجلس از حضرت سؤال کرده و بخشی را در جایی نقل کرده و بخشی را در جای دیگر، و ممکن هم هست در دو مجلس سؤال کرده باشد.§: 218
- اشاره 219
- 7. روایت سماعه: 219
- جواب شیخ - قدس سره - از قاعده ی عقلی 220
- نقد کلام مرحوم شیخ - قدس سره - 221
- پاسخ صحیح در مورد حکم عقل بر قبح کذب 222
- اشاره 222
- تعارض روایات در صورت عدم استبعاد تقیید 223
- نظر محقّق ایروانی - قدس سره - در عدم تعارض این دو دسته روایات و توضیح نظر شیخ - قدس سره - 224
- خلاصه ی سیر بحث وجوب یا عدم وجوب توریه در مقام اضطرار در کلام شیخ - قدس سره - 226
- اشاره 226
- کلام شیخ - قدس سره - در امکان تقیید مطلقات مجوّز کذب 227
- نظر مختار در تقیید و عدم تقیید مطلقات 228
- نظر مختار در مورد حکم عقل به قبح کذب 230
- نظر مختار در تعارض بین روایات 231
- اشاره 231
- کلام شیخ - قدس سره - در تهافت ظاهر کلام مشهور 231
- کلام شیخ - قدس سره - در فرق اضطرار و اکراه و توجیه کلام مشهور 233
- نقد کلام شیخ - قدس سره - در فرق بین اکراه و اضطرار 234
- کلام بعضی در فرق بین مقام اضطرار و اکراه در باب معاملات 235
- نظر مختار در فرق بین مقام اضطرار و اکراه در باب معاملات 237
- نسبت عموم و خصوص من وجه بین اضطرار و إکراه 239
- اشاره 239
- أوسع بودن ادلّه ی جواز کذب در مقام ضرر و إکراه از حدیث رفع 240
- بیان شیخ - قدس سره - در عدم فرق بین ضرر مسوّغ کذب با ضرر مسوّغ سایر محرّمات و نقد آن 241
- بیان شیخ - قدس سره - در استحباب تحمّل ضرر مالی غیر مجحف و پرهیز از کذب 242
- نقد استدلال شیخ - قدس سره - 243
- نقد استدلال به روایت نبوی 245
- تمسّک بعضی به روایت نبوی برای اثبات رجحان تحمّل ضرر و اجتناب از کذب 245
- استدلال به روایات دالّ بر احتراز از قسم حتّی صادقاً برای اثبات رجحان تحمّل ضرر 246
- نقد این استدلال 246
- اشاره 247
- تحقیقی در مورد آیه ی شریفه ی (لا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَهً لِأَیْمانِکُمْ) 247
- اشاره 254
- کلام شیخ در اولویت حمل کلام ائمّه- علیهم السلام - در مقام تقیه بر توریه تا کذب 254
- بررسی کلام شیخ - قدس سره - 262
- کلام شیخ - قدس سره - در حمل روایت بر توریه در دوران بین توریه و تقیه 263
- اشاره 263
- بررسی کلام شیخ - قدس سره - 265
- مسوّغ دوم: اصلاح بین الناس 266
- بررسی مسوّغ سوم کذب 268
- مسوّغ سوم: وعده ی کذب به زوجه بلکه مطلق اهل 268
- اشاره 268
- قول به غیر علم 273
- اشاره 273
- آیا قول به غیر علم حرام است؟ 274
- مقتضای اصول عملیه، جواز قول به غیر علم 276
- 1. الغاء خصوصیت ادلّه ی حرمت قول به غیر علم در شرعیات و سریان آن به عرفیات 277
- اشاره 277
- ادلّه ی اقامه شده بر حرمت قول به غیر علم 277
- نقد استدلال اوّل 278
- اشاره 279
- 2. قول به غیر علم ملازم با کذب یا لااقل دارای مفسده ی کذب است 279
- نقد استدلال دوم 279
- اشاره 280
- 3. استقلال عقل به قبح قول به غیر علم همانند استقلال به قبح کذب 280
- نقد دلیل سوم 280
- نقد دلیل چهارم 281
- اشاره 281
- 4. ارتکاز متشرعه بر حرمت قول به غیر علم 281
- روایت علی بن جعفر: 282
- 5. روایات، دالّ بر حرمت قول به غیر علم 282
- حسنه ی کالصحیحه ی هشام بن سالم: 284
- نقد دلالت روایت بر مدّعا 286
- بررسی سند روایت 288
- موثقه ی زیاد بن أبی رجاء: 288
- بررسی دلالت روایت 291
- ایراد شبهه در استفاده ی حرمت از روایت و پاسخ به آن از مرحوم امام - قدس سره - 292
- روایت اسحاق بن عبدالله: 293
- بررسی سند روایت اسحاق بن عبدالله 296
- نقد استدلال به این روایت 299
- روایت زراره: 300
- نقد دلالت روایت بر حرمت قول به غیر علم 301
- صحیحه ی محمد بن مسلم: 302
- بررسی دلالت صحیحه ی محمّد بن مسلم بر حرمت قول به غیر علم 303
- وصیت امیرالمؤمنین - علیه السلام - به محمد بن حنفیه: 304
- نقد استدلال به وصیّت امیرالمؤمنین - علیه السلام - 306
- اشاره 308
- نتیجه ی کلام در حرمت یا عدم حرمت قول به غیر علم 308
- مقتضای علم اجمالی، لزوم اجتناب از قول به غیر علم به دلیل حرمت کذب 308
- بیان امام - قدس سره - در اثبات کذب بودن «زیدٌ قائمٌ» در صورت استصحاب عدم قیام زید 310
- اشاره 310
- بررسی فرمایش مرحوم امام - قدس سره - 312
- اشاره 315
- نظریه ی مختار در وجه اعتباری مبتنی بر علم اجمالی در حرمت قول به غیر علم 315
- جریان استصحاب عدم صدور قول و فعل از معصوم - علیه السلام - بعد از فحص 320
- عدم وجوب کفّاره در إسناد قول مشکوک به معصوم - علیه السلام - نسبت به صائم 321
- حلّ یک معضل در رابطه با استصحاب عدم ازلی 322
- کتاب نامه 324
شَیْ ءٍ فِیهِ حَلَالٌ وَ حَرَامٌ فَهُوَ لَکَ حَلَالٌ أَبَداً حَتَّی تَعْرِفَ الْحَرَامَ مِنْهُ بِعَیْنِهِ فَتَدَعَهُ»(1) بیان گر جواز آن است. پس مقتضای اصل اوّلی جواز است.
ادلّه ی اقامه شده بر حرمت قول به غیر علم
1. الغاء خصوصیت ادلّه ی حرمت قول به غیر علم در شرعیات و سریان آن به عرفیات
اشاره
ادلّه ای که دالّ بر حرمت قول به غیر علم در شرعیات است، مثل آیه ی شریفه ی (أَنْ تَقُولُوا عَلَی اللَّهِ ما لا تَعْلَمُون) و «إِیَّاکَ أَنْ تُفْتِیَ النَّاسَ بِرَأْیِکَ أَوْ تَدِینَ بِمَا لَا تَعْلَمُ»(2) و ... در مورد
1- همان، ج17، کتاب التجاره، أبواب ما یکتسب به، باب4، ح1، ص87 و من لا یحضره الفقیه، ج3، ص431: مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ- علیه السلام - قَالَ: کُلُّ شَیْ ءٍ فِیهِ حَلَالٌ وَ حَرَامٌ فَهُوَ لَکَ حَلَالٌ أَبَداً حَتَّی تَعْرِفَ الْحَرَامَ مِنْهُ بِعَیْنِهِ فَتَدَعَهُ.
2- وسائل الشیعه، ج 27، کتاب القضاء، أبواب صفات القاضی، باب4، ح3، ص21 و الکافی، ج1، ص42: وَ [مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوب] عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ- علیه السلام -: إِیَّاکَ وَ خَصْلَتَیْنِ فَفِیهِمَا هَلَکَ مَنْ هَلَکَ إِیَّاکَ أَنْ تُفْتِیَ النَّاسَ بِرَأْیِکَ أَوْ تَدِینَ بِمَا لَا تَعْلَمُ. وَ رَوَاهُ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ. وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِی الْخِصَالِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ إِبْرَاهِیمَ.