بررسی گسترده ی فقهی: قمار، قیادت، قیافه، کهانت و ... صفحه 450

شده، پس از طریق تعویض اسانید یا به تعبیر دیگر ضمّ اسانید می توان تصحیح سند کرد.

قلت: در این روایت نمی توان از طریق ضمّ اسانید تصحیح سند کرد؛ زیرا:

اولاً: وقتی شیخ به کسی ابتداء سند می کند، از کتاب یا اصل او نقل می کند؛ زیرا در مشیخه ی تهذیب به این مطلب تصریح کرده و می فرماید: «و اقتصرنا من ایراد الخبر علی الابتداء بذکر المصنف الذی اخذنا الخبر من کتابه او صاحب الاصل الذی اخذنا الحدیث من اصله».(1)

بنابراین در صورتی می توان از طریق ضم اسانید مذکور در مشیخه تصحیح سند کرد که احراز کنیم حماد بن عیسی نیز این روایت را در کتاب یا اصلش آورده است، پس اگر در کتاب یا اصلش این روایت موجود نباشد بلکه از روایاتی باشد که هرچند حماد بن عیسی نقل کرده ولی در کتاب یا اصلش ذکر نکرده، نمی توان از طریق سند مذکور در مشیخه تصحیح کرد؛ زیرا آن سند مربوط به کتاب یا اصل محمد بن عیسی است، نه جمیع آن چه از حماد بن عیسی _ حتی در غیر کتاب و اصل او _ نقل شده است. بله، اگر شیخ- قدس سره - در کتاب الفهرست بگوید به جمیع کتب و روایات حماد بن عیسی سند صحیح دارم، می توان از آن طریق تصحیح کرد.

1- تهذیب الأحکام، المشیخه، ص4.