تفسیر مردان (آیاتُ الرِّجالِ فِی الْقُرآن) بررسیمجموعه‌آیات مربوط به «مردان» درقرآن کریم «جلد اول» صفحه 483

اَلْئنَ خَفَّفَ اللّهُ عَنْكُمْ وَ عَلِمَ اَنَّ فيكُمْ ضَعْفا فَاِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ مِأْئَةٌ صابِرَةٌ‌يَغْلِبُوا مِأَتَيْنِ وَ اِنْ يَكُنْ مِنْكُمْ اَلْــفٌ يَغْلِبُــوآا اَلْفَيْــنِ بِــأِذْنِ اللّهِ وَ اللّهُ مَــعَ الصّبِرينَ

هم اكنون خداوند به شما تخفيف داد و دانست كه در شما ضعفي وجود دارد بنابراين هرگاه يك صد نفر بااستقامت از شماباشند بر دويست نفر پيروز مي‌شوند واگر يك‌هزارنفر باشند بر دو هــزار نفر به فــرمــان خــدا غلبــه خواهند كرد و خدا با صابران است.(66 / انفال)

شرح آيه از تفسير نمونه

آيا آيه نخست منسوخ‌شده؟

همان‌طور كه مشاهده كرديم آيه نخست ، به مسلمانان دستور مي‌دهد كه حتّي اگر لشكر دشمن ده برابر آن‌ها باشد از مقابله با آن‌ها سرباز نزنند ، در حالي كه در آيه دوم نسبت را به دو برابر تنزل داده است. اين اختلاف ظاهري سبب شده كه بعضي حكم آيه اوّل را به وسيله آيه دوم منسوخ بدانند و يا آيه اوّل را بر يك حكم مستحب و آيه دوم را بر يك حكم واجب حمل كنند ، يعني اگر تعداد دشمنان حدّاكثر دو برابر تعداد مسلمانان‌باشد وظيفه دارند از ميدان جهاد عقب‌نشيني نكنند ، امّا اگر بيش از دو برابر باشد تا ده برابر مي‌توانند از جهاد خودداري كنند ، امّا بهتر آن است كه باز هم دست از جهاد برندارند. ولي جمعي از مفسران را عقيده بر اين است كه اختلاف ظاهري كه بين دو آيه ديده مي‌شود نه دليل بر نسخ است و نه دليل بر استحباب، بلكه هريك ازاين دو حكم مورد معيني دارد : به هنگامي كه مسلمانان گرفتار ضعف و سستي شوند و در ميان آن‌ها افراد تازه كار و ناآزموده و ساخته نشده ، بوده باشند مقياس سنجش همان نسبت دو برابر است ، ولي به هنگامي كه افراد ساخته شده و ورزيده و قويّ الايمان همانند بسياري از رزمندگان بدر بوده باشند اين نسبت تا ده برابر ترقّي مي‌كند. بنابراين دو حكم مذكور در دو آيه ، مربوط به دو گروه مختلف و در شرايط متفاوت است و به اين ترتيب نسخي در اين‌جا وجود ندارد و اگر مي‌بينيم در بعضي از روايات تعبيــر بــه نســخ شــده است بــايــد تــوجّه داشته باشيم نسخ در لسان روايات

تفسير مردان (557)

مفهوم وسيعي دارد كه « تخصيص » را هم شامل مي‌شود .

افســانه مــوازنـــه قـــوا

دو آيه فوق اين حكم مسلّم را دربردارد كه مسلمانان هرگز نبايد در انتظار موازنه ظاهري قوا با دشمن بنشينند بلكه گاهي با دو برابر جمعيت خود و گاهي حتّي با ده برابر بايد به مقابله برخيزند و به عذر كمبود نفرات از برابر دشمن فرار نكنند و جالب اين‌كه در بيشتر ميدان‌هاي جنگي اسلام تعادل قوا به‌سود دشمن به‌هم‌خورده بود و مسلمين غالبا در اقليت بوده‌اند، نه‌تنها در جنگ‌هايي‌كه درزمان‌پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اتفاق افتاد، مانند بدر و احد و احزاب و يا جنگ‌هايي مثل مُوته كه تعداد مسلمانان سه هزار نفر و حدّاقلّ عددي كه از نفرات دشمن نوشته‌اند يكصد و پنجاه هزار نفر بود ، بلكه در جنگ‌هايي‌كه بعد از پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله رخ داد اين تفاوت به نحو حيرت‌انگيزي وجود داشت، مثلاً تعداد نفرات ارتش آزادي بخش اسلام را در جنگ با سپاه « ساساني » پنجاه هزار نفر ، در حالي كه تعداد سپاهيان خسرو پرويز را پانصدهزار نفر نوشته‌اند. در واقعه « يَرْمُوك » كه برخورد بزرگ ارتش اسلام با سپاهيان روم بود مورخان نقل كرده‌اند لشكري را كه هِرْقِل گردآوري كرد حدود دويست هزار نفر بود ، ولي ارتش اسلام از بيست و چهار هزار نفر تجاوز نمي‌كرد . و عجيب‌تر اين‌كه نوشته‌اند تعداد نفراتي كه از دشمن در اين ميدان به خاك افتادند بالغ بر هفتاد هزار نفر مي‌شد. شك نيست كه موازنه و برتري قوا به ظاهر يكي از عوامل پيروزي است ، ولي چه چيز سبب مي‌شد كه اين تفاوت بزرگ و چشمگير به سود مسلمان‌ها جبران گردد؟ پاسخ اين سؤال مهم را قرآن با سه تعبير در دو آيه فوق بيان كرده است در يك‌جا مي‌گويد: «عِشْرُونَ صبِرُونَ: بيست نفر با استقامت » و «مِأْئَةٌ صابِرَةٌ: يكصد نفر بااستقامت ». يعني روح استقامت و پايداري كه ثمره درخت ايمان است سبب مي‌شد كه هر يك نفر در برابر ده نفر استقامت كنند و بر آن‌ها پيروز گردند. و در جاي ديگر مي‌گويد: « بِاَنَّهُمْ

(558) آياتُ‌الرِّجال فِي‌الْقُرْآن