تحقق غدیر و دستاوردها صفحه 63

تمرين و فريب‌دادن نفس‌

براي رسيدن به مراتب عالي طاعت، انسان بايد آرام‌آرام نفس خود را به اين كار خو دهد. بدين منظور انسان نبايد به يكباره فشار بسياري برخود وارد كند به گونه‌اي كه روح او خسته و زده شود، بلكه بايد به تدريج و بر اثر مداومت و تمرين و پشتكار، نفس خود را به دوري از معصيت و پذيرش طاعت عادت دهد.

در نامه حضرت اميرمؤمنان عليه السلام خطاب به حارث هَمْداني آمده است:

… وخادع نفسك في العبادة، وارْفُق بها ولا تقهرها وخذ عفوها ونشاطَها …؛(261) نفس را در عبادت بفريب و با او مدارا كن و او را [به عبادت]مجبور نكن و به هنگام فراغت و شادي‌اش او را درياب.

توضيحاً عرض مي‌شود كه خدعه به معناي فريب‌دادن و گول‌زدن است و ماده مفاعله بركار طرفيني دلالت دارد. دليل استفاده از ماده مفاعله در اين‌جا اشاره به خدعه‌گري نفس است. نفس امّاره (به بدي فرمان دهنده) آدمي پيوسته انسان را به كارهاي زشت، هواپرستي، سستي و آسايش‌طلبي دعوت مي‌كند و بدين وسيله او را مي‌فريبد. از سخن مولاي متقيان استفاده مي‌شود: حال كه نفسِ خدعه‌كار ما را فريب مي‌دهد ما نيز از در فريب درآييم و به نرمي خواسته خود را پيش ببريم و او را رام و تسليم خود سازيم و نبايد بار بزرگي را به يكباره برسر نفس خود بنهيم، زيرا اين كار جز رماندن اسب سركش نفس و خارج كردن مهار او از دست آدمي نتيجه‌اي ندارد. در مقابل، نرمي و مدارا و حكيمانه و سنجيده برخورد كردن و آرام‌آرام و قدم به قدم نفس را به طاعت واداشتن به مراتب بهتر و كارگشاتر از تندي و تيزي و اجبار و استفاده از قوه قهريه است.

تصميم و پشتكار

از ديگر اموري كه براي توفيق در طاعت لازم است، تصميم و پي‌گيري آن تصميم است. طلاب علوم ديني براي آن‌كه يك كتاب حوزوي مانند كفاية الاصول را نزد استاد بياموزند، چه بسا يكي دوسال يا بيشتر روزانه نزد استاد مي‌روند، به بيانات استاد گوش فرا مي‌دهند، تلاش مي‌كنند يك غيبت نكنند و حتي در گرما و سرما يا هنگام بيماري از درس عقب نمانند، مباحثه كنند، از گفتار استاد يا خلاصه درس تقريراتي بنويسند و بعدها مراجعه كنند تا بتوانند پس از اين همه صرف وقت و نيرو يك دوره كفايه را به خوبي فرا گيرند. ما - به عنوان طلبه - براي امور ساده‌اي چون خواندن يك دوره كفايه اين همه از خودمان وقت و نيرو صرف مي‌كنيم، آيا براي اطاعت كه اهم اشياء است فقط بايد به دعا آن‌هم دعاي لفظي بسنده كنيم و هيچ كوشش و برنامه‌ريزي انجام ندهيم؟ مسلماً اين امر هم به نوبه خود تصميم، استقامت، پيگيري، كوشش و صرف نيرو مي‌طلبد و كسي‌كه تصميم به طاعت گرفته و در اين تصميم صادق باشد بايد تلاش كند و تمام توان خود را صرف اين كار شريف نمايد تا نتيجه بگيرد. به يقين چنين كسي را مي‌توان به باغبان صبوري شبيه دانست كه زمين را آماده مي‌كند و درخت مي‌كارد و هر روز آن را آب مي‌دهد و از آن نگهداري مي‌كند، پس بايد در اين كار صبر و حوصله ورزيد تا سرانجام از ثمرات درخت پربركت طاعت بهره‌مند شد.

هوشياري دائم‌

البته بايد دانست كه خواندن يك دوره كفايه يا لمعه نيازمند صرف وقت بسيار است، ولي آراستگي به فضيلتِ طاعت، صرف وقت فراوان، تصميم صادقانه، همت بالا و پشتكار خستگي‌ناپذير و از همه مهم‌تر تمركز حواس و هوشياري دائم مي‌طلبد. لذا كسي كه مي‌خواهد به اين ويژگي آراسته شود، بايد هميشه گوش به زنگ باشد تا مبادا شيطان از غفلت او سوء استفاده كند و او را از حال طاعت خارج نمايد. ممكن است آدمي بارها و بارها از مكر شيطان فريبكار، دشمن قسم‌خورده انسان غافل شود، ولي شيطان هيچ‌گاه گمراه كردن انسان را از ياد نمي‌برد و همواره مترصد فرصتي است تا از غفلت انسان استفاده كند و او را به معصيت بكشاند. او براي اين كار عِدّه و عُدّه (توشه و توان) بسياري صرف مي‌كند و با پشتكار فراوان، از هيچ اقدامي فرو نمي‌گذارد. برخي از ما ممكن است در نماز چندان نسبت به اقبال قلب و رعايت ادب حضور در برابر پروردگار اهتمام نداشته باشيم و اصلاً نيايش خود را به چيزي نگيريم، ولي ابليس براي همين نماز و نيايش ما حساب ويژه‌اي باز مي‌كند و آن‌را چه بسا بيش از خودمان جدي بگيرد.

در روايت آمده است هرگاه انسان به نماز مي‌ايستد، ابليس، شيطان مخصوصي را مي‌گمارد تا او را وسوسه كند و قلب او را از توجه به خدا منصرف سازد. بسياري از ما در نماز به حديث نفس مبتلا هستيم و انديشه‌مان خودبه‌خود به اين سو و آن‌سو مي‌رود. از اين‌رو شايد چندان لازم نباشد كه شيطاني انديشه ما را از خدا و نماز بازدارد. با اين حال، ابليس شيطاني را مأمور مي‌كند تا ذهن ما را بيشتر مشغول كند و با انديشه‌هاي گوناگون به كلي از ياد خدا بازدارد. براي مثال اگر پنجاه درصد ذهن‌مان مشغول امور ديگر است كاري كند كه هشتاد يا نود درصد مشغول شود و از ياد خدا غافل گردد. اين ابليس كه براي اموري بدين خُردي اين مقدار از خود نيرو صرف مي‌كند، البته از امور كلان نيز نااميد نمي‌شود و براي رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم نيز شيطان ويژه‌اي مي‌گمارد، هرچند مي‌داند اين كار سودي ندارد و همچنان كه حضرت فرموده‌اند آن شيطان تسليم و منقاد حضرت مصطفي شده بود.(262)