کتابخانه بالقرآن

بانک غدیر صفحه 3200

صفحه 3200

كيفيت نزول آيه‌

برخي از علماي شيعه به اقتضاي ظاهر روايات، احتمال داده‌اند كه اين بخش از آيه جدا از بقيه بخش‌ها نازل شده و هنگام جمع آوري قرآن در اين جا قرار داده شده است، در حالي كه غالب يا همه مفسّران اهل سنت مي‌گويند: مجموع اين آيه با هم نازل شده و قسمت‌هاي گوناگون آن، مضمون مشترك دارد. از اين رو لازم است هر دو احتمال به طور جداگانه مورد بحث و گفتگو قرار گيرد:

1 - علماي شيعه مي‌گويند: تعدّد يا وحدت آيات به تنهايي نمي‌تواند دليل تعدد يا وحدت نزول باشد، يعني همان گونه كه دو آيه بودن، نشان تعدّد نزول نيست، يك آيه بودن نيز دليل وحدت نزول تمام بخش‌هاي آن نمي‌تواند باشد. مثلاً در آيه تطهير كه در سوره احزاب آمده، نشان مي‌دهد، كه اين آيه، مستقل از قبل و بعد خودش است، چنان كه مضمون و محتواي آن شهادت مي‌دهد كه مخاطبي غير از مخاطب قبل و بعد خود دارد. شأن نزولي كه علماي اهل سنت نيز نقل كرده‌اند نشان مي‌دهد اين فقره از آيه در واقعه‌اي خاص نازل شده است.

در آيه محلّ بحث نيز مطلب از همين قرار است؛ زيرا هنگام بيان حكم خون، مردار، گوشت خوك و ... مي‌فرمايد: {أَلْيَوْمَ يَئِسَ الَّذينَ كَفَرُوا مِنْ دينِكُمْ...}.

همان طور كه مي‌دانيم معلوم شدن حكم خون و امثال آن موجب يأس دشمن و تكميل دين نمي‌شود. شاهدش آن است كه اين احكام، قبلاً در دو سوره مكّي - انعام، آيه 145 و نحل، آيه 115 - ونيز در آيه 173 از سوره بقره، كه اولين سوره مدني است، نازل شده بود ولي عنوان يأس كفار و تكميل دين در آن‌ها مطرح نيست، در حالي كه اگر نزول و ابلاغ اين احكام داراي چنين خاصيّتي باشد بايد در آن سوره‌ها نيز {أَلْيَوْمَ يَئِسَ ذكر مي‌شد.

بدين ترتيب {أَلْيَوْمَ...} نمي‌تواند اشاره به روز نزول حكم خون، مردار، و ... باشد، بلكه بايد اشاره به روزي باشد كه در آن، حادثه مهمّ ديگري واقع شده است. از اين جهت شيعه اعتقاد دارد آيه {أَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ...} اشاره به روزي دارد كه نبيّ اكرم‌صلي الله عليه وآله آيه «تبليغ» را عملي نمود. آن چه كه خداوند مي‌فرمايد: {يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ؛(612) «اي پيامبر! آن چه كه از سوي پروردگارت به تو نازل شد به مردم ابلاغ كن.» امري كه اگر امتثال نمي‌شد زحمات بيست و سه ساله آن حضرت به هدر مي‌رفت و رسالت الهي ابلاغ نمي‌گرديد.

نتيجه اين كه يا بايد بگوييم: اين دو بخش، جداي از قبل و بعد خود نازل شده، ليكن هنگام جمع آوري قرآن به دستور پيامبر اكرم‌صلي الله عليه وآله يا به دستور كساني كه بعد از آن حضرت به جمع آوري قرآن پرداختند - طبق مباني مختلف در تدوين قرآن - در اين جا قرار گرفته است. يا اين كه بگوييم: اين دو جمله همراه قبل و بعد خود نازل شده، ليكن به روز نزول آيه، از آن جهت كه ظرف نزول برخي احكام فقهي است اشاره ندارد، بلكه جمله معترضه‌اي است كه بين اين جملات قرار گرفته است.

مؤيّد اين مدّعا اين است كه اگر اين دو جمله را حذف كنيم بقيه آيه، تامّ و كامل خواهد بود و خللي در معناي آن وارد نمي‌شود. چنان كه حذف آيه تطهير خللي در معنا ايجاد نمي‌كند، بلكه معنا روشن‌تر و ترجمه و تفسير راحت‌تر خواهد شد.

2 - احتمال ديگر اين كه اين جمله همراه بقيه قسمت‌هاي آيه نازل شده و جداي از آن‌ها نيست، چنان كه مفسّران عامه بر اين باورند.

با اين احتمال نيز مي‌توان گفت: «اليوم» اشاره به روز نزول احكام مذكور در آيه است؛ زيرا وحدت نزول، نقشي در اين جهت ندارد. همان گونه كه صدر آيه 29 سوره يوسف با خطاب به حضرت يوسف‌عليه السلام مي‌فرمايد: {يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هذا}؛ «اي يوسف! از اين حادثه صرف نظر كن.» و در ذيل آن خطاب به همسر عزيز مصر آمده است: {وَ اسْتَغْفِري لِذَنْبِكِ ؛ «و تو اي زن! از گناه خويش استغفار كن.» با آن كه مجموع اين‌ها يك آيه بيشتر نيست و نامي از همسر عزيز مصر به ميان نيامده است. كسي ادعا نكرده كه هر دو بخش آيه خطاب به يك نفر است. بنابر اين، گرچه در محاورات و گفتگوهاي عرفي، از وحدت سياق به عنوان يك اصل و قاعده‌اي عقلائي نام مي‌برند و بدان توجّه و عنايت دارند؛ ليكن نمي‌توان گفت: يك قاعده كلّي و عمومي است و هميشه مي‌تواند دليل يا مؤيّد باشد، به ويژه اگر قرينه داخلي يا خارجي بر خلاف آن وجود داشته باشد.