کتابخانه بالقرآن

بانک غدیر صفحه 4587

صفحه 4587

ابن خلدون، در مقدمه‌اي كه براي تاريخ خود نوشته به درك و تصور و ابداع فلسفه‌اي براي تاريخ نايل آمده است كه بي‌شك، در نوع خود، از بزرگترين اعمال به شمار مي‌رود، فلسفه‌اي كه با هر عقلي و هر زمان و مكان تطبيق مي‌كند [202].

[صفحه 193]

صاحب «الغدير» نيز به فقه تاريخ پرداخت و بر پايه‌ي شناخت مباني و اصول علم تاريخ، و به تعبير ابن خلدون «تشخيص راه و روشهاي تاريخ» (تحقيق مذاهبه)، به فحص و عرضه دست زد، و به عنوان «فقيه تاريخ» [203] خوانده شد. و اگر ابن خلدون در قلعه‌ي ابن سلامه گوشه گرفت و به تأليف «مقدمه» پرداخت، صاحب «الغدير» نيز، چهل سال از عمر خويش را منزويانه گذراند. و در اين مدت هر چه سفر كرد و هرجا رفت، همواره در پي كار خويش بود و همراه مآخذ و يادداشهاي خود. اين است كه محقق، در مطالعه‌ي «الغدير»، به روحي علمي و با روش و تازه و مستند و تحول زاي مي‌رسد و از اينجا به باز شناخت تاريخ اسلام دست مي‌يابد. مسلم كسي كه «الغدير» را بخواند، از اسلام و تاريخ آن (و علوم حديث و تفسير و … ) صورتي به دست مي‌آورد كه تاكنون نداشته و در مآخذ ديگر بدان نرسيده بوده است. البته مسئله‌ي زمان نيز دخالت عمده‌اي دارد. زيرا براي صاحب «الغدير» كه در نيمه‌ي دوم قرن چهاردهم به نوشتن كتابي درباره‌ي اسلام دست زد، مآخذ قرون و اعصار گذشته را در كنار هم قرار دادن و با اشراف بر همه، به تطبيق آنها پرداختن تا حد زيادي، به علت نشر اين مآخذ يا معرفي آنها در فهرستها، امكان داشت. نهايت، كوشش ستودني صاحب الغدير، در رفتن به دنبال اين مآخذ بود و آرام نگرفتن تا رسيدن به آنها.

البته روح بزرگ اين قهرمان بررسي و اطلاع، هنوز قانع نبود و آرزو داشت جهان را سير كند و كتابخانه‌هاي همه‌ي گيتي را براي «احياي عظيم» خويش از نظر بگذراند و كلمه‌اي از آنچه براي تأييد حق لازم است از خامه‌ي او نيفتد. از اين بابت، همواره در تلاش بود و از اينكه مبادا روزي عمرش تمام شود و كارش ناتمام بماند نگران. او هم از عظمت كار آگاه بود و هم از وصعت دامنه‌ي فرهنگ و منابع و ذخاير اسلامي. از اين رو، با اينكه در داشتن مآخذ بيركان، يكي از كم

[صفحه 194]

مانندترين محققان بود- و از جمله، همين امر نظر پژوهشيان را بسيار جلب مي‌كرد- باز چون تشنه‌اي سيراب ناشدني دنبال نسخه‌ها و مدارك مي‌گشت. چون او مي‌دانست كه:

هزاران نسخه‌ي خطي عربي در علوم و ادبيات و فلسفه همچنان در كتابخانه‌هاي دنياي اسلام نهان مانده است. تنها در اسلامبول سي كتابخانه در مسجدها هست كه از نسخه‌هاي خطي آن اندكي منتشر شده است. در قاهره و دمشق و موصل و بغداد و دهلي مجموعه‌هاي فراوان هست كه فهرستي براي آن تنظيم نشده است. در اسكوريال، نزديك مادريد، يك كتابخانه‌ي مفصل هست كه هنوز نسخه‌هاي خطي آن را در علوم و ادبيات و دين و فلسفه‌ي اسلام شمار نكرده‌اند. اطلاعاتي كه درباره‌ي ثمرات فكر اسلامي در اين سه قرن داريم، اندكي از باقيمانده‌ي آثار آنهاست و اين نيز مختصري از محصول قريحه‌ي آنها بوده است. و آنچه در اين صفحات آورديم،از درياي مواريث اسلام فقط قطره‌اي بود. اگر علما اين ميراث فراموش شده را كشف كنند، به احتمال قوي، قرن دهم شرق اسلامي را در تاريخ عقل انساني به صف قرون طلايي خواهيم برد. [204].

و اميني اين ميراث فراموش شده را كشف كرده بود و مي‌شناخت، به ويژه در بخشهاي مربوط به تخصص او، و حتي كتابخانه‌هاي بسيار ديگري را، در زمره‌ي ميراث اسلام، مي‌شناخت كه در سخن اين مورخ نيامده است. باري اينها بود، و ايمان عميق او به كار خود كه او را به اندازه‌ي گروهي نيرو مي‌داد. او در استفاده از وقت و حذف زوايد معاشرت و فضول رفت و آمدها نمونه بود. در واقع زندگي

[صفحه 195]

او سرمشقي بود براي هر مرد علم و دانش. بدين گونه مي‌توان 40 سال عمر تحقيقي او را مطابق 80 سال عمر يك محقق عادي دانست. او با اين پشتكار و ايمان به كار، موفق به اين همه شناخت و اطلاع شد. و چون چنين شد، حق داشت كه چون قاضي آگاه و عادل در صدر محكمه بنشيند و در دادگاه «الغدير» به محاكمات معروف خود بپردازد.