فرهنگ غدیر صفحه 369

این اعتقاد شیعی اوّلا پذیرفتن«حسن و قبح عقلی»است،ثانیا نفی عقیده به جبر.

«اشاعره»(پیرامون ابو الحسن اشعری از فرقه های اهل سنّت)معتقدند که عقل ما قادر به درک خوب و بد نیست و برای حسن و قبح،منشأ ذاتی که با عقل درک شود قائل نیستند و می گویند هرچه را خدا انجام دهد(مثلا مؤمنان صالح را به دوزخ ببرد و گنهکاران فاسد را به بهشت)این عین عدالت و خوبی است.امّا در مقابل آنان،«عدلیّه»(شیعه و جمعی از اهل تسنّن به نام معتزله که پیروان«واصل بن عطایند،به درک عقلی نسبت به حسن و قبح قائلند و معتقدند محال است خداوند کار قبیح انجام دهد یا ظلمی در حق بندگان کند و کاری برخلاف«حکمت»انجام دهد.از اینجاست که عقیده به عدل دربارۀ خداوند،از معتقدات خاصّ شیعه محسوب می شود.اشاعره نیز گرچه منکر عدالت خدا نیستند،وقتی می گویند هرکاری را خداوند انجام دهد عین عدالت است و مبنایی برای حسن و قبح و عدل و ظلم قائل نیستند،نتیجۀ حرفشان به انکار عدل الهی می انجامد.بحث جبر و اختیار و نظریۀ أئمه شیعه که نه جبر است نه تفویض،بلکه«امر بین الأمرین»است به این نکته برمی گردد. (1)

از امام صادق علیه السّلام دربارۀ توحید و عدل پرسیدند،دربارۀ عدل الهی فرمود:«و أمّا العدل فأن لا تنسب إلی خالقک ما لامک علیه» (2)عدل آن است که به آفریدگار خود چیزی را نسبت ندهی که تو را بر همان چیز،سرزنش کرده است(که فقدان عدل هم یکی از آنهاست).امام علی علیه السّلام هم دربارۀ حقیقت صفت عدل دربارۀ خداوند می فرماید:«ألعدل أن لا تتّهمه» (3)عدالت آن است که خدا را مورد تهمت قرار ندهی.و چه تهمتی بالاتر از نفی صفت عدل از خداوند؟

بحث از عدل خداوند و نزاع معتزله و اشاعره،از مباحث کلامی دیرینی است که از اوایل قرن دوم آغاز شد و هنوز هم در بحثهای کلامی جای خود را دارد.

-تشیّع،فرقه های شیعه،عدلیّه.

1- 1) .دربارۀ این بحث ر.ک:«اصل الشیعه و اصولها»،کاشف الغطاء،«خدا را چگونه بشناسیم»،ناصر مکارم،«عدل الهی» شهید مطهری.
2- 2) .توحید،صدوق،ص 96 ح 1.
3- 3) .نهج البلاغه،حکمت 407(صبحی صالح).