تفسیر مردان (آیاتُ الرِّجالِ فِی الْقُرآن) بررسیمجموعه‌آیات مربوط به «مردان» درقرآن کریم «جلد دوم» صفحه 25

2 ـ از ديدگاه «حَسَن» اين فراز نشانگر نوعي تشبيه مي‌باشد و منظور اين است كه: تا رستاخيز برپاست، آنان در آتش شعله‌ور دوزخ ماندگارند. و مي‌دانيم كه رستاخيز و جهــان ديگــر جاودانه و هميشگي است؛ چنانكه دوام آسمان و زمين دنيا به اندازه عمــر و دوام دنيــاست.

3 ـ و از ديدگاه پاره‌اي ديگر، اين فراز از آيه شريفه كنايه از جاودانگي و ابديت است و منظور آسمان و زمين نيست و اين شيوه در فرهنگ عرب رايج است كه براي نشان دادن ابديّت و جاودانگي يك مطلب، اين گونه سخن مي‌گويند. براي نمونه: هنگامي كه هرگز نمي‌خواهند كاري را انجام دهند، مي‌گويند: لااَفْعَلُ ذلِكَ مَا اخْتَلَفَ اللَّيْلُ وَ النَّهارُ وَ مادامَتِ السَّمواتُ وَ الأَْرْضُ وَ ما نَبَتَ الƙљΘșҘʙϮ..

تا شب و روز در گردش است و تا زمـــاني كه آسمــان و زميــن برپــاســت و گياه مي‌رويــد و شتــر ناله مي‌كند و يادهانش كف مي‌كند و يا تا هنگامي كه آفتاب مي‌تــابــد... من چنيــن كــاري را نخــواهم كرد.

يــاد آوري مي‌گــردد كه آنــان به پنــدار خــودشــان اين چيزها را ماندگار و غير قابل تغيير مي‌دانستند و بدين وسيله بر پايدار بودن تصميم خود پاي مي‌فشردند و قرآن نيز در اين آيه شريفه هماهنگ با خرد و دريافت و فرهنگ آنان، حقيقت مورد نظر را بيان فرموده است.

(38) آياتُ‌الرِّجالِ فِي‌الْقُرْآن

تفسير فراز دوّم

در تفسيــر فــراز دوّم نيــز كه مي‌فرمايد: اِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ... ديدگاه‌ها يكسان نيست:

1 ـ به باور گروهي از جمله «زَجّاج»، «فرّاء»، «علي بن عيسي» و... استثناي مورد بحث، بيانگر زيادي عذاب دوزخيان و بسياري نعمت بهشتيان ميباشد و منظور اين است كه: تيره بختان در آتش شعله‌ور دوزخ خواهند بود و در آنجا ناله و فريادي درد آلود خواهند داشت، جز آن اندازه كه خدا بخواهد بر عذاب و كيفرشان بيفزايد. اين فراز، به اين گفتار مي‌ماند كه فردي به دوست خود بگويد: من يكهزار دينار از تو طلبكارم و اين غير از دو هزار ديناري است كه پيشتر به تو وام دادم، كه در اينجا دو هزار دينار هرگز از يكهزار استثنا نمي‌شود، چرا كه بيشتر از آن است و مبلغ بيشتر را نمي‌توان از كمتر استثنا كرد. به بيان ديگر، «اِلاّ» در آيه شريفه به مفهوم «سوي» مي‌باشد و همان گونه كه در جمله «ما كانَ مَعَنا رَجُلٌ اِلاّ زَيْدٌ»، واژه «اِلاّ» به مفهوم «سِوي» مي‌باشد ومفهوم جمله اين است كه: مردي جز «زيد» به همراه ما نيست، در آيه شريفه نيز منظور اين است كه: دوزخيان در آنجا ناله و فريادي درد آلود خواهند داشت. به جــز آن عذابهـايي كه خدا براي آنان بخواهد.

2 ـ امّا به باور برخي از جمله «مازَني» و «جُبّائي» اين استثنا، در مورد توقف تيره بختان در محشر و براي حسابرسي و نيز توقّف آنان در عالم برزخ مي‌باشد و منظور اين است كه: تيره بختان در آتش دوزخ ماندگارند، جز آن مدتي كه پروردگارت بخواهد در عالم برزخ و قيامت و محشر پيش از ورود به دوزخ بمانند؛ چرا كه اگر اين استثنا نباشد ممكن است كسي بپندارد كه كفر گرايان و بيدادگران از همان لحظات پس از مرگ به دوزخ مي‌روند و در آنجا ماندگار مي‌گردند! آري اين استثنا براي نشان دادن اين نكته است كه دوران عالم برزخ و محشر و حسابرسي تحت مشيت خداست و ماندگار شدن در دوزخ پس از اين مراحل است.

پرسشي بايد طرح گردد و پاسخ داده شود، اين است كه: چگونه قرآن واژه «شَقِيّ» را در مورد ايمان آوردگان گناهكار به كار مي‌برد، بويژه كه اينان براي مدتي به دوزخ