تفسیر مردان (آیاتُ الرِّجالِ فِی الْقُرآن) بررسیمجموعه‌آیات مربوط به «مردان» درقرآن کریم «جلد دوم» صفحه 340

(366) آياتُ‌الرِّجالِ فِي‌الْقُرْآن

به ميان مي‌آورد. مي‌گويد : « اِنَّ الْمُسْلِمينَ ... وَالْقـانِتـاتِ ». گرچه بعضي از مفسران ، « اسلام » و « ايمان » را در آيه فوق به يك معني گرفته‌اند ، ولي پيدا است كه اين تكرار نشان مي‌دهد منظوراز آن‌ها دو چيز متفاوت است و اشاره به همان مطلبي است كه در آيه 14 سوره حجرات آمده : « قالَتِ الاَْعْرابُ آمَنّا قُلْ‌لَمْ تُؤْمِنُوا وَلكِنْ قُولُوا اَسْلَمْناوَ لَمّا يَدْخُلِ الاْيمانُ في قُلُوبِكُمْ: اعراب گفتند ما ايمان آورده‌ايم ، بگو : هنوز ايمان نياورده‌ايد ، بلكه بگوييد اسلام آورده‌ايم‌و ايمان هنوز در اعماق قلب شما نفــوذ نكرده است ». اشاره به اين‌كه اسلام همان اقرار به زبان است كه انسان را در صف مسلمين قرار مي‌دهد و مشمول احكام آن‌ها مي‌كند ، ولي ايمان تصديق به قلب و دل است. در روايات اسلامي نيز به همين تفاوت اشاره شده است. در روايتي چنين مي‌خوانيم « يكي از ياران امام صادق درباره « اسلام » و « ايمان » از آن حضرت سؤال كرد و پرسيد آيا اين‌ها باهم مختلفند ؟ امام در پاسخ فرمود : آري ، ايمان بـا اسلام همراه است ، اما اسلام ممكن است همراه ايمان نباشد ». او توضيح بيشتر خواست امام فرمود : « اسلام شهادت به توحيد و تصديق به رسالت پيامبر است ، هركس اقرار به اين دو كند جانش ( در پناه حكومت اسلامي ) محفوظ خواهد بود و ازدواج مسلمانان با او جايز و مي‌تواند از مسلمين ارث ببرد و گروهي از مردم مشمول همين ظاهر اسلام هستند ، اما "ايمان" نور هدايت و حقيقتي است كه در دل از وصف اسلام جاي مي‌گيرد و اعمالي است كه به دنبال آن مي‌آيد » . (1) سپس به يكي ديگر از مهم‌ترين صفات مؤمنان راستين ، يعني حفظ زبان پرداخته مي‌گويد : « وَ الصّادِقينَ والصّادِقاتِ ». از روايات اسلامي استفاده مي‌شود كه استقامت و درستي ايمان انسان به استقامت و درستي زبان او است : « لا يَسْتَقيمُ ايمانُ امْرِءٍ حَتّي يَسْتَقيــمَ قَلْبُــهُ وَلا يَسْتَقيمُ قَلْبُهُ حَتّي يَسْتَقيمَ لِسانُهُ : ايمان انسان به درستي نمي‌گرايد تا قلبش درست شود و قلبش درست

1- «اصول‌كافي» جلد2، صفحه21، بابُ‌اَنَ‌الاْيمانَ‌يَشْرَكُ‌الاِْسْلامَ .

تفسير مردان (367)

نمي‌شود تا زبانش درست شود » . (1) و از آن‌جا كه ريشه ايمان ، صبر و شكيبايي در مقابل مشكلات است و نقش آن در معنويات انسان هم‌چون نقش « سر » است در برابر « تن » پنجمين وصف آن‌ها را اين‌گونه بازگو مي‌كند : « وَ الصّابِرينَ وَالصّابِراتِ ». از طرفي مي‌دانيم يكي از بدترين آفات اخلاقي ، كبر و غرور و حب جاه است و نقطه مقابل آن « خشوع » ، لذا در ششمين توصيف مي‌فرمايد : « وَالْخاشِعينَ‌وَالْخاشِعاتِ ». گذشته از حب جاه ، حب مال ، نيز آفت بزرگي است و اسارت در چنگال آن ، اسارتي است دردناك و نقطه مقابل آن انفاق و كمك كردن به نيازمندان است : « وَالْمُتَصَدِّقينَ وَالْمُتَصَدِّقاتِ ». گفتيم سه چيز است كه اگر انسان از شر آن در امان بماند از بسياري از شرور و آفات اخلاقي در امان است ، زبان و شكم و شهوت جنسي ، به قسمت اول در چهارمين توصيف اشاره‌شد، اما به قسمت دوم و سوم در هشتمين و نهمين وصف مؤمنان اشاره كرده مي‌گويد: « وَ الصّائِمينَ وَ الصّائِماتِ ». « وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحافِظاتِ ». سرانجام به دهمين و آخرين صفت كه تداوم تمام اوصاف پيشين بستگي به آن دارد پرداخته مي‌گويد : « والذّاكِرينَ اللّهَ كَثيرا وَالذّاكِراتِ ». آري آن‌ها با ياد خدا در هر حال و در هر شرايط ، پرده‌هاي غفلت و بي‌خبري را از قلب خود كنار مي‌زنند ، وسوسه‌ها و همزات شياطين را دور مي‌سازند و اگر لغزشي از آنان سرزده ، فورا در مقام جبران برمي‌آيند تا از صراط مستقيم الهي فاصله نگيرند. در اين‌كه منظور از « ذكر كثير » چيست ؟ در روايات اسلامي و كلمات مفسرين ، تفسيرهاي گوناگوني ذكر شده كه ظاهرا همه از قبيل ذكر مصداق است و مفهـوم وسيـع اين كلمه شامل همه آن‌ها مي‌شود. از جمله در حديثي از پيغمبر گرامي اسلام صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مي‌خوانيم : «اِذا اَيْقَظَ الرَّجُلُ اَهْلَهُ مِنَ اللَّيْلِ فَتَوَضَّئا وَصَلَيّا كُتِبا مِنَ‌الذّاكِرينَ اللّهَ كَثيرا وَالذّاكِراتِ : هنگامي كه مرد همسرش را شبان‌گاه بيداركند و هردو وضوبگيرند و نماز (شب)

1- « مَحَجَّةُ الْبَيْضاءُ » جلـد 5 ، صفحه 193 .

(368) آياتُ‌الرِّجالِ فِي‌الْقُرْآن

بخوانندازمردان و زناني خواهندبودكه بسيار ياد خدا مي‌كنند».(1) و در حديثي از امام صادق مي‌خوانيم : « هركس تسبيح فاطمـه زهـرا عليهاالسلام را در شب بگويد ، مشمول اين آيه است ».(2) بعضي از مفسران گفته‌اند : « ذكر كثير » آن است كه در حال قيام و قعود به هنگامي كه به بستر مي‌رود ياد خدا كند. اما به هر حال ذكر نشانه فكر است و فكر مقدمه عمل ، هدف هرگز ذكر خالي از فكر و عمل نيست. در پايان آيه پاداش بزرگ اين گروه از مردان و زناني را كه داراي ويژگي‌هاي ده‌گانه فوق هستند چنين بيان مي‌كند :« اَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ اَجْرا عَظيما ». نخست با آب‌مغفرت گناهان آن‌هارا كه موجب آلودگي روح و جان آن‌ها است مي‌شويد ، سپس پاداش عظيمي كه عظمتش را جز او كسي نمي‌داند در اختيارشان مي‌نهد ، در واقع يكي از اين دو جنبه نفي ناملايمات دارد و ديگر جلب ملايمات. تعبير به « اجرا » خود دليل بر عظمت آن است و توصيف آن با وصف « عظيم » تأكيدي بر اين عظمت است و مطلق بودن اين عظمت ، دليل ديگري است بر وسعت دامنه آن ، بديهي است چيزي راكه خداوند بزرگ ، بزرگ بشمرد فوق‌العاده عظمت دارد. اين نكته نيز قابل توجه است كه جمله «اَعَدَّ» ( آماده كرده است ) با فعل ماضي ، بياني است براي قطعي بودن اين اجر و پــاداش و عــدم وجــود تخلــف و يا اشاره‌اي به اين‌كه بهشت و نعمت‌هايش از هم‌اكنــون بــراي مؤمنــان آماده است .

مسـاوات مرد و زن در پيشگاه خدا

گاه بعضي چنين تصورمي‌كنند كه اسلام كفه‌سنگين شخصيت را براي مردان قرار داده و زنان در برنامه اسلام چندان جايي ندارند ، شايد منشاء اشتباه آن‌ها پاره‌اي از تفاوت‌هاي حقوقي‌است‌كه هركدام دليل‌وفلسفه‌خاصي‌دارد. ولي بدون شك قطع نظر از اين‌گونه تفاوت‌ها كه ارتباط با موقعيت اجتماعي و شرايط طبيعي آن‌ها دارد