تفسیر مردان (آیاتُ الرِّجالِ فِی الْقُرآن) بررسیمجموعه‌آیات مربوط به «مردان» درقرآن کریم «جلد دوم» صفحه 441

موارد از خود دور سازد ، به اين ترتيب كه در راه‌هاي حمل بر صحت بينديشد و احتمالات صحيحي را كه در مورد آن عمل وجود دارد ، در ذهن خود مجسم سازد و تدريجا بر گمان بد غلبـه كنــد. بنابراين گمان بد چيزي نيست كه هميشه از اختيار آدمي بيرون باشد . لذا در روايات دستور داده شده كه اعمال برادرت را بر نيكوترين وجه ممكن حمل كن ، تا دليلي برخلاف آن قائم شود و هرگز نسبت به سخني كه از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر ، مادام كه مي‌تواني مَحْمِل نيكي براي آن بيابي ، قالَ اَميرُ الْمُؤْمِنينَ : «ضِعْ اَمْرَ اَخيكَ عَلي اَحْسَنِه حَتّييَأْتيكَ‌مايُقَلِّبُكَ‌مِنْهُ، وَ لاتَظُنَّنَ‌بِكَلِمَةٍ‌خَرَجَتْ مِنْ‌اَخيكَ‌سُوءً وَ اَنْتَ‌تَجِدُلَها فِي الْخَيْرِ مَحْمِلاً».(1) به هر حال اين دستور اسلامي يكي از جامع‌ترين و حساب شده‌ترين دستورها در زمينه روابط اجتماعي انسان‌ها است ، كه مسألـه امنيـت را به‌طور كامل در جامعه تضمين مي‌كند. توجه به‌اين‌نكته نيز لازم‌است‌كه منظور از «ظن» در اين‌جا گمان‌هاي بي‌دليل است، بنابراين درمواردي‌كه گمان متكي به دليل يعني ظن معتبر باشد، از اين حكم مستثني است، مانند گماني كه از شهادت دو نفر عادل حاصل مي‌شود. سپس در دستور بعد مسأله « نهي از تجسس » را مطرح كرده ، مي‌فرمايد: « و هرگز دركار ديگـران تجسس نكنيد » (وَ لا تَجَسَّسُوا). « تجسس » و « تحسس » هر دو به معني جستجوگري است ، ولي اولي معمولاً در امور نامطلـوب مي‌آيـد و دومي غالبا در امر خير ، چنان‌كه يعقوب به فرزندانش دستور مي‌دهد : « يا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ اَخيهِ : اي فرزندان من ، برويد و از « گمشده من » يوسف و برادرش جستجو كنيد » ( 87 / يوسف ). در حقيقـت گمـان بـد عاملـي است براي جستجوگري و جستجوگري عاملي است بـراي كشـف اسرار و رازهاي نهاني مردم و اسلام هرگز اجازه نمي‌دهد كه رازهاي خصوصي‌آن‌هافاش شود. و به تعبير ديگر اسلام مي‌خواهد مردم در زندگي خصوصي خود از هر نظر در امنيت باشند ، بديهي است اگر اجازه داده شود ، هر كس به

1- « اصول كافي » ، جلد 2 ، حديث 3 .

تفسير مردان (473)

جستجوگري درباره ديگران برخيزد ، حيثيت و آبروي مردم بر باد مي‌رود و جهنمي به‌وجود مي‌آيد كه همه افراد اجتماع در آن معــذب خواهنــد بـود. البته اين‌دستور منافاتي باوجوددستگاه‌هاي اطلاعاتي در حكومت اسلامي براي مبارزه با توطئه‌ها نخواهد داشت، ولي اين بدان معني نيست كه اين دستگاه‌ها حق دارند در زندگي خصوصي مردم جستجوگري كنند. و بالاخره در سومين و آخرين دستور كه درحقيقت معلول و نتيجه دو برنامه قبل است، مي‌فرمايد : « هيچ‌كدام از شما ديگري را غيبت نكند » ( وَ لا يَغْتَـبْ بَعْضُكُـمْ بَعْضــا ). و به‌اين‌ترتيب گمان‌بد سرچشمه تجسس و تجسس موجب افشاي عيوب و اسرار پنهاني و آگاهي بر اين امور سبب غيبت مي‌شود كه اسلام از معلول و علت همگي نهي كرده است. سپس براي اين‌كه‌قبح و زشتي اين‌عمل‌را كاملاًمجسم كند، آن‌را در ضمن يك‌مثال گويا ريخته، مي‌گويد: « آيا هيچ‌يك‌از شما دوست‌داردكه گوشت برادر مرده خود را بخورد » ( اَيُحِبُّ اَحَدُكُمْ اَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ اَخيهِ مَيْتا ). « و به يقين همه شما از اين امر كراهت داريد » (فَكَرِهْتُمُوهُ ). آري آبروي برادر مسلمان همچون گوشت تن او است و ريختن اين آبرو به‌وسيله غيبت و افشاي اسرار پنهاني همچون خوردن گوشت تن او است و تعبير به « مرده » به خاطر آن است كه « غيبت » در غياب افراد صورت مي‌گيرد ، كه همچون مردگان قادر بر دفاع از خويشتن نيستند. و اين ناجوان مردانه‌ترين ستمي است كه ممكن است انسان درباره برادر خود روا دارد. آري اين تشبيـه بيانگـر زشتي فوق‌العاده غيبت و گناه عظيم آن است. پيغمبر گرامي صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در حديثي مي‌فرمايد : «اِنَّ اللّهَ حَرَّمَ مِنَ الْمُسْلِمِ دَمَهُ وَ مالَهُ وَ عِرْضَـهُ ، وَ اَنْ يُظَـنَّ بِـهِ السُّـوءُ : خداوند خون و مال و آبروي مسلمان را بر ديگران حرام كرده و هم‌چنين گمان بد درباره او بردن » .(1) گمان بد نه تنها به طرف مقابل و حيثيت او لطمه وارد مي‌كند، بلكه براي صاحب آن نيز بلايي است بزرگ ، زيرا سبب مي‌شود كه او را از همكاري با مردم و تعاون اجتماعي بركنار كند و در دنيايي وحشتناك آكنده

1- «المحجــة‌البيضــاء»، جلد 5، صفحه 268 .

(474) آياتُ‌الرِّجالِ فِي‌الْقُرْآن

از غربت و انزوا فراهم سازد ، چنان‌كه در حديثي از امير مؤمنان علي آمده است : « مَنْ لَمْ يُحْسِنْ ظَنَّهُ اسْتَوْحَشَ مِنْ كُلِّ اَحَدٍ : كسي كه گمان بد داشته باشـــد از همه كس مي‌ترســـد و وحشت دارد » .(1)

تجسس در امور شخصي ديگران ممنوع و براي مصالح جامعه مجاز است

ديديم قرآن با صراحت تمام تجسس را در آيه فوق منع نموده و از آن‌جا كه هيچ‌گونه قيد و شرطي براي آن قائل نشده ، نشان مي‌دهد كه جستجوگري در كار ديگران و تلاش براي افشاي اسرار آن‌ها گناه است ، ولي البته قرائني كه در داخل و خارج آيه است ، نشان مي‌دهد كه اين حكم مربوط به زندگي شخصي و خصوصي افراد است و در زندگي اجتماعي تا آن‌جا كـه تأثيـري در سرنوشت جامعه نداشته باشد ، نيز ايـن حكـم صادق است. اما روشن است آن‌جا كه ارتباطي با سرنوشت ديگران و كيان جامعه پيدا مي‌كند ، مسأله شكل ديگري به خود مي‌گيرد ، لذا شخص پيغمبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مأموراني براي جمع‌آوري اطلاعات قرار داده بود كه از آن‌ها به‌عنوان « عيون » تعبير مي‌شود ، تاآن‌چه را ارتباط با سرنوشت جامعه اسلامي در داخل و خارج داشت ، براي او گردآوري كنند. و نيز به همين دليل حكومت اسلامي مي‌تواند مأموران اطلاعاتي داشته باشد ، يا سازمان گسترده‌اي براي گردآوري اطلاعات تأسيس‌كند و آن‌جاكه بيم توطئه برضد جامعه و يابه خطر انداختن امنيت و حكومت اسلامي مي‌رود به تجسس برخيزند و حتي در داخل زندگي خصوصي افراد جستجوگري كنند. ولي اين امر هرگز نبايد بهانه‌اي براي شكستن حرمت اين قانون اصيل اسلامي شود و افرادي‌به‌بهانه مسأله «توطئه» و «اخلال امنيت» به‌خود اجازه‌دهندكه به‌زندگي‌خصوصي مردم يورش برند، نامه‌هاي آنان را باز كنند، تلفن‌ها را كنترل نمايند و وقت و بي‌وقت به خانه آن‌ها هجــوم آورنـد. خلاصه اين‌كه مرز

1- « غـــــرر الحكـــــم » ، صفحـــــــه 697 .