تفسیر مردان (آیاتُ الرِّجالِ فِی الْقُرآن) بررسیمجموعه‌آیات مربوط به «مردان» درقرآن کریم «جلد دوم» صفحه 451

شرح آيه از تفسير نمونه

در اين آيه مخاطب كل جامعه انساني است و مهم‌ترين اصلي را كه ضامن نظم و ثبات است ، بيـان مي‌كنـد و ميـزان واقعـي ارزش‌هـاي انسانـي را در برابر ارزش‌هاي كاذب و دروغين‌مشخص‌مي‌سازد. منظور از آفرينش مردم از يك مرد و زن همان بازگشت نسب انسان‌ها به « آدم » و « حواء » است ، بنابراين چون همه از ريشه واحدي هستند ، معني ندارد كه از نظر نسب و قبيله بر يكديگر افتخار كنند و اگر خداوند براي هر قبيله و طايفه‌اي ويژگي‌هايي آفريده براي حفظ نظم زندگي اجتماعي مردم است ، چراكه اين تفاوت‌ها سبب شناسايي است و بدون شناسايي افراد ، نظم در جامعه انساني حكم‌فرما نمي‌شود ، چراكه هر گاه همه يكسان و شبيه‌يكديگر و همانند بودند ، هرج و مرج عظيمي سراسر جامعه انساني را فرا مي‌گرفت. در اين كه ميان « شعوب » ( جمع « شَعْب » بر وزن صعب ) به معني « گروه عظيمي از مردم » و « قبايل » جمع « قبيله » ، چه تفاوتي است ؟ مفسران احتمالات مختلفي داده‌اند ، اما بهترين تفسير آن است كه دايره شعوب گسترده‌تر از دايره قبايل است ، همانطور كه « شَعْب » امـروز بـر يـك « ملت » اطلاق مي‌شود. به‌هرحال قرآن‌مجيد بعداز آن‌كه بزرگترين مايه‌مباهات و مفاخره عصرجاهلي‌يعني نسب و قبيله‌را ازكار مي‌اندازد، به سراغ معيار واقعي ارزشي رفته ، مي‌افزايد : « گرامي‌ترين شما نزد خـداوند باتقواترين شما است » (اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقيكُمْ). به اين ترتيب قلم سرخ بر تمام امتيازات ظاهري و مادي

(486) آياتُ‌الرِّجالِ فِي‌الْقُرْآن

كشيده و اصالت و واقعيت را به مسأله تقوا و پرهيزكاري و خداترسي مي‌دهد و مي‌گويد براي تقرب به خدا و نزديكي به ســاحت مقدس او هيچ امتيازي جز تقوا مؤثر نيست. اما چرا اين تفكر متعفن هنوز مورد علاقه گروه زيادي است كه خود را ظاهرا مسلمان مي‌شمرند و دم از قرآن و اخوت اسلامي مي‌زنند ، معلوم نيست. در نظام ارزشي جاهلي كه بر محور « تفاخر به آباء و اموال و اولاد » دور مي‌زد ، يك مشت دزد و غارتگر پرورش مي‌يافت ، اما با دگرگون شدن اين نظام و احياي اصل والاي اِنَّ اَكْرَمَكُمْ‌عِنْدَاللّهِ‌اَتْقيكُمْ محصول آن انسان‌هايي همچون‌سلمان و ابوذر و عمار ياسر و مقدادبود. مهم در انقلاب جوامع انساني انقلاب نظام‌ارزشي آن واحياي اين اصل اصيل اسلامي‌است.

حقيقــت تقــــوي

حقيقــت تقــــوي

قرآن بزرگترين امتياز را براي تقوي قرارداده و آن را تنها معيار سنجش ارزش انسان‌ها مي‌شمــرد. در جــاي ديگــر تقوي را بهترين زاد و توشه شمرده ، مي‌گويد : « وَ تَزَوَّدُوا فَاِنَّ خَيْرَ الزّادِ التَّقْوي» ( 197/بقره ). و در جاي ديگر لباس تقوي را بهترين لباس براي انسان مي‌شمرد : « وَ لِباسُ التَّقْوي ذلِكَ خَيْرٌ » ( 26 / اعراف ). و در آيات متعددي يكي از نخستين اصول دعوت انبياء را « تقوي » ذكر كرده و بالاخره در جـاي ديگر اهميت اين موضوع را تا آن حد بالا برده كه خدا را « اهل تقوي » مي‌شمرد و مي‌گـويد : « هُوَ اَهْلُ التَّقْوي وَ اَهْلُ الْمَغْفِرَةِ » ( 56 / مدثر ). قرآن « تقوي » را نور الهي مي‌داند كه هر جا راسخ شود ، علم و دانش مي‌آفريند : « وَاتَّقُوا اللّهَ وَ يُعَلِّمُكُمُ اللّهُ » ( 282/ بقره ). و نيز «نيكي» و «تقوي»را قرين‌هم‌مي‌شمرد: (وَ تَعاوَنوُا عَلَي الْبِرِّ وَالتَّقْوي) ( 2 / مائده ). و « عدالت » را قريـن « تقـوي » ذكـر مي‌كنـد : ( اِعْـدِلُوا هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوي ) ( 8 / مائده ). اكنون بايد ديد حقيقت تقوي اين سرمايه بزرگ معنوي و اين بزرگترين افتخار انسان با اين‌همه امتيازات چيست ؟ قرآن اشاراتي دارد كه پرده از روي حقيقت تقوي برمي‌دارد : در آيات متعددي جاي تقوي را « قلب » مي‌شمرد ، از

تفسير مردان (487)

جمله مي‌فرمايد : « اوُلئِكَ الَّذينَ امْتَحَـنَ اللّـهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوي : آن‌ها كه صداي خود را در برابر رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله پايين مي‌آورند و رعايت ادب مي‌كنند، كسـاني هستند كه خداونـد قلوبشـان را براي پذيرش تقوي آزموده است » ( 3 / حجرات ). قرآن « تقوي » را نقطه مقابل « فجور » ذكر كرده ، چنان‌كه در آيه 8 سوره شمس مي‌خوانيم: «فَاَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْويها: خداوند انسان را آفريد و راه فجور و تقوي را به او نشان داد ».

قرآن هر عملي را كه از روح اخلاص و ايمان و نيت پاك سرچشمه گرفته باشد ، بر اساس « تقوي » مي‌شمرد ، چنان‌كه در آيه 108 سوره توبه درباره‌مسجد « قبا » كه منافقان مسجد « ضرار » را در مقابل آن ساختند ، مي‌فرمايد : «لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَي‌التَّقْوي مِنْ اَوَّلِ يَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فيهِ: مسجدي كه از روز نخست بر شالوده تقوي باشد، شايسته‌تر است كه در آن نماز بخواني ». ازمجموع اين‌آيات به‌خوبي استفاده‌مي‌شودكه «تقوي» همان احساس مسؤوليت و تعهدي است كه به دنبال رسوخ ايمان درقلب بر وجود انسان حاكم مي‌شود و او را از « فجور » و گناه بازمي‌دارد، به‌نيكي و پاكي و عدالت دعوت‌مي‌كند، اعمال آدمي را خالص و فكر و نيت او را از آلودگي‌هــا مي‌شويد. هنگامي‌كه به ريشه لغوي اين كلمه باز مي‌گرديم نيز به همين نتيجه مي‌رسيم ، زيرا « تقوي » از « وِقاية » به معني كوشش در حفظ و نگهداري چيزي است و منظور در اين‌گونه موارد نگهداري روح و جان از هر گونه آلودگي و متمركز ساختن نيروها در اموري است كه رضاي خدا در آن است. بعضي از بزرگان براي تقوي سه مرحله قائل شده‌اند: