تفسیر مردان (آیاتُ الرِّجالِ فِی الْقُرآن) بررسیمجموعه‌آیات مربوط به «مردان» درقرآن کریم «جلد دوم» صفحه 46

تفسير مردان (65)

ذكــر خــدا چيست و چگــونـه است ؟

« ذِكْر » همان‌گونه كه « راغب » در « مفردات » گفته است : گاهي به معني حفظ مطالب و معارف آمده است با اين تفاوت كه كلمه « حفظ » به آغاز آن گفته مي‌شود و كلمه « ذكر » به‌ادامه آن و گاهي به‌معني يادآوري چيزي به‌زبان يـا به قلب است ، لذا گفته‌اند ذكر دو گونه است : « ذكر قلبي » و « ذكر زباني » و هر يك از آن‌ها دوگونه است يا پس از فراموشي است و يا بدون فـرامـوشـي. و به هر حال منظور در آيه فوق از ذكر خدا كه مايه آرامش دل‌ها است تنها اين نيست كه نام او را بر زبان آورد و مكرر تسبيح و تهليل و تكبير گويد ، بلكه منظور آن است كه با تمام قلب متوجه او و عظمتش و علم و آگاهيش و حاضر و ناظر بودنش گردد و اين توجه مبدأ حركت و فعاليت در وجود او به سوي جهاد و تلاش و نيكي‌ها گردد و ميان او و گناه سد مستحكمي ايجاد كند ، اين است حقيقت « ذكر » كه آن همه آثار و بركات در روايات اسلامي براي آن بيان شده است. در حــديـث مي‌خوانيم كه از وصــايـايي كه پيامبر به علي فرمود اين بود: « يا عَلِيُّ ثَلاثٌ لا تُطيقُها هذِهِ الاُْمَّةُ الْمُواساتُ لِلاَْخِ في مالِه وَ اِنْصافُ النّاسِ مِنْ نَفْسِه وَ ذِكْرُ اللّهِ عَلي كُلِّ حالٍ وَ لَيْسَ هُوَ سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ وَ لكِنْ اِذا وَرَدَ عَلي ما يَحْرُمُ عَلَيْهِ خافَ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَكَهُ : اي علي سه كار است كه اين امت طاقت آن را ندارند ( و از همه كس ساخته نيست ) مواسات با برادران ديني در مال و حق مردم را از خويشتن دادن و ياد خدا در هر حال ، ولي ياد خدا ( تنها ) سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ اَكْبَرُ نيست ، بلكه ياد خدا آن است كه هنگامي كه انسان در برابر حرامي قرار مي‌گيرد از خدا بترسد و آن را ترك گويد » .(1) در حديث ديگري مي‌خوانيم علي فرمود : « اَلذِّكْرُ ذِكْرانِ : ذِكْرُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِنْدَ الْمُصيبَةِ وَ اَفْضَلُ مِنْ ذلِكَ ذِكْرُ اللّهِ عِنْدَما حَرَّمَ‌اللّهُ عَلَيْكَ فَيَكُونَ حاجِزا : ذكر دو گونه است : ياد خدا كردن به هنگام مصيبت ( و شكيبايي و استقـامت ورزيدن )و از آن برتر آن است كه خدا را در برابر محرمات

1 ـ « سفينــــة البحــــار » ، جلـــــد 1 ، صفحــــــه 484 .

(66) آياتُ‌الرِّجالِ فِي‌الْقُرْآن

ياد كند و ميان او و حرام سدي ايجاد نمايد » .(1) و به همين دليل است كه در بعضي از روايات ذكر خداوند به عنوان يك سپر و وسيله دفاعي شمرده شده است ، در حديثي از امام صادق مي‌خوانيم كه روزي پيامبر رو به يارانش كرد و فرمود : «اِتَّخِذُوا جُئَنا فَقالُوا يا رَسُولَ اللّهِ اَمِنْ عَدُوٍّ قَدْ اَظَلَّنا ؟ قالَ لا وَ لكِنْ مِنَ النّارِ قُولُوا سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَاللّهُ‌اَكْبَرُ: سپرهايي براي خود فراهم‌كنيد عرض كردند: اي رسول‌خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله آيا در برابر دشمنان كه اطراف ما را احاطه كرده و بر ما سايه افكنده‌اند؟ فرمود : نه ، از آتش ( دوزخ ) بگوييد : سُبْحانَ اللّهِ وَ الْحَمْدُلِلّهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ وَ اللّهُ‌اَكْبَرُ " خدا را به پاكي بستاييد و بر نعمت‌هايش شكر گوييد و غير از او معبودي انتخاب نكنيد و او را از همـه چيـز برتر بدانيد" » .(2) و اگر مي‌بينيم در پاره‌اي از احاديث ، پيامبر به عنوان « ذِكْرُ اللّهِ » معرفي شده ، نيز به خاطر آن است كه او مردم را به ياد خدا مي‌اندازد و تربيت مي‌كند . از امام صادق در تفسير « اَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ » نقل شده است كه فرمود : « بِمُحَمَّدٍ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ وَ هُوَ ذِكْرُ اللّهِ وَ حِجابُهُ : به‌وسيلــه محمّــد دل‌هــا آرامش مي‌پــذيــرد و او است ذكر خــدا و حجــاب او » .

عـوامل هشتگـانه نگـرانــي و پــريشــاني

1 ـ گاهي اضطراب و نگراني به خاطر آينده تاريك و مبهمي است كه در برابر فكر انسان خودنمايي مي‌كند ، احتمال زوال نعمت‌ها ، گرفتاري در چنگال دشمن ، ضعف و بيماري و ناتواني و درماندگي و احتياج ، همه اين‌ها آدمي را رنج مي‌دهد ، اما ايمان به خداوند قادر متعال ، خداوند رحيم و مهربان ، خدايي كه همواره كفالت بنــدگــان خــويش را برعهــده دارد مي‌تــوانــد اين گــونه نگراني‌ها را از ميان ببرد و بـــه او آرامش دهــد كه تــو در بــرابــر حــوادث آينـــده درمانده نيستــي ،

1 ـ « سفينة البحار » ، جلد 1 ، صفحه 484 .

1- « سفينة البحار » ، جلد 1 ، صفحه 484 .