تفسیر مردان (آیاتُ الرِّجالِ فِی الْقُرآن) بررسیمجموعه‌آیات مربوط به «مردان» درقرآن کریم «جلد دوم» صفحه 50

و بدين سان خداي فرزانه بندگانش را تشويق مي‌كند كه دل‌هاي طوفان‌زده خود را با ياد مهر و لطف و نعمت هاي بي‌كران و پاداش پرشكوه او آرامش بخشند؛ چرا كه وعده خدا تخلف‌ناپذير است و چيزي براي آرامش دل‌هاي نگران بهتر و آرام‌بخش‌تر از نـويدهاي خـــدا نيست.

(72) آياتُ‌الرِّجالِ فِي‌الْقُرْآن

شكــر مايه فزوني نعمت و كفر موجب فنا است

وَ اِذْ تَــأَذَّنَ رَبُّكُـمْ لَئِـنْ شَكَـرْتُــمْ لاََزيدَنَّكُــمْ وَ لَئِــنْ كَفَــرْتُــمْ اِنَّ عَذابي لَشَديدٌ

( همچنين ) به خاطر بياوريد هنگامي‌را كه پروردگارتان اعلام داشت كه اگر شكرگزاري كنيد ( نعمت خود را ) بر شمـا خواهم افزود و اگر كفران كنيد مجازاتم شديد است. (7 / ابراهيم)

شرح آيه از تفسير نمونه

« تَأَذَّن » از باب تَفَعُّل و به معني اعلام با تأكيد است زيرا ماده افعال از آن «ايذان » به معني اعلام است و چون به باب تفعل درآيد اضافه و تأكيد از آن استفاده مي‌شود. اين آيه ممكن است دنباله كلام موسي به بني اسرائيل باشد كه آن‌ها را در برابر آن نجات و پيروزي و نعمت‌هاي فراوان دعوت به شكرگزاري كرد و وعده فزوني نعمت به آن‌ها داد و در صورت كفران تهديد به عذاب نمود و نيز ممكن است يك جمله مستقل و خطاب به همه مسلمانان بوده باشد ، ولي به هر حال از نظر نتيجه چندان تفاوت ندارد، زيرا اگر خطاب به بني اسرائيل هم باشد به عنوان درسي سازنده براي ما در قــرآن مجيــد آمــده اســت. جــالــب اين‌كــه در مــورد شكــر با صراحت مي‌گويد : « لاََزيدَنَّكُمْ » ( مسلما نعمتم را بر شما افزون خواهم كرد ) اما در مورد كفران نعمت نمي‌گويد شما را مجازات مي‌كنم بلكه تنها مي‌گويد « عذاب من شديد است » و اين تفاوت تعبير دليل بر نهايت لطف پروردگار است .

بدون شك خداوند در برابر نعمت‌هايي كه به ما مي‌بخشد نيازي به شكر ما ندارد و اگر دستور به شكرگزاري داده آن هم موجب نعمت ديگري بر ما و يك مكتب عالي تربيتي است. مهم اين است كه ببينيم حقيقت شكر چيست ؟ تا روشن شود كه رابطه آن با افزوني نعمت از كجاست و چگونه مي‌تواند خود يك عامل تربيت بوده باشد. حقيقت شكر تنها تشكر زباني يا گفتن « اَلْحَمْدُلِلّهِ » و مانند آن نيست ، بلكه شكر داراي سه مرحله است : نخستين مرحله آن است كه به دقت بينديشيم كه بخشنده نعمت كيست ؟ اين توجه و ايمان و آگاهي پايه اول شكر است و از آن كه بگذريم

تفسير مردان (73)

مرحله زبان فرا مي‌رسد ، ولي از آن بالاتر مرحله عمل است ، شكر عملي آن است كه درست بينديشيم كه هر نعمتي براي چه هدفي به ما داده شده است آن را در مورد خودش صرف كنيم كه اگر نكنيم كفران نعمـت كرده‌ايم ، همان‌گونـه كه بزرگـان فرموده‌اند : « اَلشُّكْرُ صَرْفُ‌الْعَبْدِ جَميعَ ما اَنْعَمَهُ‌اللّهُ تَعالي فيما خُلِقَ لاَِجْلِه ». راستي چرا خدا به ما چشم داد و چرا نعمت شنوايي و گويايي بخشيد ؟ آيا جز اين بوده كه عظمت او را در اين جهان ببينيم ، راه زندگي را بشناسيم و با اين وسايل در مسير تكامل گام برداريم ؟ حق را درك كنيم و از آن دفاع نماييم و با باطل بجنگيم ، اگر اين نعمت‌هاي بزرگ خدا را در اين مسيرها مصرف كرديم ، شكر عملي او است و اگر وسيله‌اي شد براي طغيان و خودپرستي و غرور و غفلت و بيگانگي و دوري از خدا اين عين كفران است. امام صادق مي‌فرمايد : « اَدْنَي الشُّكْرِ رُؤْيَةُ النِّعْمَةِ مِنَ اللّهِ مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ يَتَعَلَّقُ بِها دُونَ اللّهِ وَ الرِّضا بِما اَعْطاهُ وَ اَنْ لا تَعْصيهِ بِنِعْمَةٍ وَ تُخالِفَهُ بِشَيْ‌ءٍ مِنْ اَمْرِه وَ نَهْيِه بِسَبَبٍ مِنْ نِعْمَتِه : كمترين شكر اين است كه نعمت را از خدا بداني ، بي‌آن‌كه قلب تو مشغول به آن نعمت شود و خدا را فراموش كني و همچنين راضي بودن به نعمت او و اين‌كه نعمت خدا را وسيله عصيان او قرارندهي و اوامر و نواهي‌او را بااستفاده‌از نعمتهايش زير پانگذاري ».(1) و ازاين‌جا روشن‌مي‌شود كه شكر قدرت و علم و دانش و نيروي فكر و انديشه و نفوذ اجتماعي و مال و ثروت و سلامت و تندرستي هر كدام از چه راهي است و كفران آن‌ها چگونه است؟ حديثي كه از امام صادق در تفسير « نور الثقلين » نقل شده نيز دليل روشني بر اين تفسير است ، آن‌جا كه مي‌فرمايد : « شُكْرُ النِّعْمَةِ اِجْتِنابُ الْمَحارِمِ : شكر نعمت آن است كه از گناهان پرهيز شود » .(2) و نيز از اين‌جا رابطه ميان « شكر » و « فزوني نعمت » روشن مي‌شود ، چراكه هرگاه انسان‌ها نعمت‌هاي خدا را درست در همان هدف‌هاي واقعي نعمت صرف كردند ، عملاً ثابت