تفسیر مردان (آیاتُ الرِّجالِ فِی الْقُرآن) بررسیمجموعه‌آیات مربوط به «مردان» درقرآن کریم «جلد دوم» صفحه 85

1 ـ نخستين نكته‌اي كه بايد در اين‌جا مورد توجه قرارگيرد اين است كه در قرآن مجيدكرارا روي مسأله مبارزه با كم‌فروشي و تقلب در وزن و پيمانه تكيه و تأكيد شده است ، دريك جا رعايت اين نظم را در رديف نظام آفرينش در پهنه جهان هستي گذارده مي‌گويد : «وَالسَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ‌الْميزانِ اَلاَّ تَطْغَوْا فِي‌الْميزانِ : خداوندآسمان رابرافراشت و ميزان و حساب در همه چيز گذاشت ، تا شما دروزن و حساب تعدي و طغيان نكنيد » (7ـ8/رحمن). اشاره به اين‌كه مسأله رعايت عدالت در كيل و وزن مسأله كوچك و كم‌اهميتي نيست ، بلكه جزيي از اصل عدالت و نظم است كه حاكم بر سراسر هستي است. در جايي ديگر با لحني شديد و تهديدآميز مي‌گويد : « وَيْلٌ لِلْمُطَفِفينَ الَّذينَ اِذَا اكْتالُوا عَلَي‌النّاسِ يَسْتَوْفُونَ وَ اَذا كالُوهُمْ اَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ ، اَلا يَظُنُّ اُولئِكَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظيمٍ : واي بر كم‌فروشان آن‌ها كه به هنگام خريد ، حق خود را به طور كامل مي‌گيرند و به هنگام فروش از كيل و وزن كم مي‌گذارند ، آيا گمان نمي‌كنند كه در روز عظيمي برانگيختــه خواهند شد ، روز رستاخيز در دادگاه عدل خدا » ( 1 ـ 4 / مطففين ). حتي در حالات بعضي از پيامبران در قرآن مجيد مي‌خوانيم كه لبه تيز مبارزه آن‌ها بعد از مسأله شرك متوجه كم‌فروشي بود و سرانجام آن قوم ستمگر اعتنايي نكردند و به عذاب شديد الهي گرفتار و نابود شدند ( به جلد ششم تفسيرنمونه صفحه 249 ذيل آيه 85 سوره اعراف پيرامون رسالت شعيب در مدين مراجعه فرماييد ). اصولاً حق و عدالت و نظم و حساب درهمه‌چيز و همه‌جايك‌اصل‌اساسي و حياتي‌است و همان‌گونه كه گفتيم اصلي است كه بر كل عالم

(108) آياتُ‌الرِّجالِ فِي‌الْقُرْآن

هستي حكومت مي‌كند ، بنابراين هرگونه انحراف از اين اصل خطرناك و بدعاقبت است ، مخصوصا كم‌فروشي سرمايه اعتماد و اطمينان را كه ركن مهم مبادلات است از بين مي‌برد و نظام اقتصادي را به هم مي‌ريزد. اين موضوع نيز قابل توجه است كه از نظر حقوقي كم‌فروشان ضامن و بدهكار در برابر خريداران هستند و لذا توبه آن‌ها جز به اداي حقوقي را كه غصب كرده‌اند ممكن نيست ، حتي اگر صاحبانش را نشناسد بايــد معــادل آن را به عنوان رد مظالم از طرف صاحبان اصلي به مستمندان بدهند .

2 ـ نكته ديگر اين‌كه گاهي مسأله كم فروشي تعميم داده مي‌شود به گونه‌اي كه هرنوع كم‌كاري و كوتاهي در انجام وظايف را شامل مي‌شود ، به اين ترتيب كارگري كه از كار خود كم مي‌گذارد ، آموزگار و استادي كه درست درس نمي‌دهد كارمندي كه به‌موقع سركار خود حاضر نمي‌شود و دلسوزي لازم را نمي‌كند ، كارمندي همه مشمول اين حكم هستند و در عواقب آن سهيم هستند. البته الفاظ آياتي كه در بالا گفته شد مستقيما شامل اين تعميم نيست ، بلكه يك توسعه عقلي است و تعبيري كه در سوره « الرحمن » خوانديم : « وَالسَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ‌الْميزانَ اَلاَّ تَطْغَوْا فَي‌الْميزانَ » اشاره‌اي به اين تعميم دارد .

3 ـ « قِسْطاس »به كسر قاف و ضم آن ( بر وزن مقياس و گاهي هم بر وزن قرآن نيز استعمال شده است ) به معني ترازو است ، بعضي آن را كلمه‌اي رومي و بعضي عربي مي‌دانند و گاهي گفته مي‌شود در اصل مركب از دو كلمه « قسط » به معني عــدل و « طـاس » به معني كفـه ترازو است و بعضي گفته‌اند « قِسْطاس » ترازوي بزرگ است درحالي كه « ميزان » به ترازوهاي كـوچك هم گفته مي‌شود . (1) به‌هر حال قسطاس مستقيم ترازوي صحيح و سالمي‌است‌كه‌عادلانه‌وزن‌كند، بي‌كم وكاست. جالب اين‌كه در روايتي از امام باقر در تفسير اين كلمه مي‌خوانيم : « هُوَالْميزانُ الَّذي لَهُ لِسانٌ :

1- « تفسيــر الميــزان » ، « فخــر رازي » ، « مجمـــع البيــان » ذيــل آيــه مــورد بحـث .

تفسير مردان (109)

قسطاس ترازويي است كه زبانه دارد » . (1) اشاره به اين‌كه ترازوهاي بدون زبانه حركات كفه‌ها را به طور دقيق نشان نمي‌دهد ، اما هنگامي كه ترازو زبانه داشته باشد كمتــرين حركات كفه‌ها روي زبانه منعكس مي‌شود و عدالت كاملاً رعايت مي‌گردد .

شرح آيه از تفسير مجمع‌البيان

عدل و داد در روابط اقتصادي