تحقیق درباره ی اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع) صفحه 107

عمنا الاعظم مجتهد کبیر حاج میرزا محمود شیخ الاسلام [386] طباطبائی تبریزی قدس سره را در رساله ی «مسائل الدعاء» در جواب از سئوال سوم شخص سئوال کننده تحقیق عالی و دقیق است و نقل آن سئوال و جواب در اینجا خالی از فائده نیست و چون هر دو سئوال و جواب به عربی است ترجمه به فارسی آن را از ترجمه ی آن رساله ی شریفه که به قلم سید جلیل فاضل معظم آقای حاج سید ابوالفضل حسینی ترجمه شده در اینجا بیاورم و اصل رساله ی (مسائل الدعاء) که به عربی است با (رساله ی ابداء البداء القول بالبداء) از تألیف آن مرحوم با هم به قطع کوچک در سال (1302) ه. ق در تهران طبع شده و ترجمه ی (مسائل الدعاء) به فارسی در سال (1368) ق در قم چاپ گردیده و ترجمه ی آن سئوال و جواب این است: [ صفحه 523] پرسش سوم: شناختی و فهمیدی که خداوند سبحان دعای دعاکنندگان را لامحاله اجابت می فرماید یا به سبب اعطاء آنچه سئوال نموده یا به واسطه ی اعطاء عوض آنچه آن را که سئوال کرده است. پس آیا اجابت دعای امت برای رفعت درجه ی پیغمبر و ائمه ی علیهم السلام و مانند اینها عین اش عطا می شود (یعنی درجات آنها را ارتقاء داده و بالا می برد)؟ و یا این که عوض آن را مرحمت می فرماید (یعنی در

مقابل آن ثواب اخروی برای خود امت عطا می فرماید)؟ و به عبارت دیگر آیا دعای امت برای آنها موجب زیادتی مراتب آنها می باشد یا نه؟ بلکه فائده ی دعای امت برای خود امت برمی گردد؟ پاسخ: به جماعتی از متکلمین و غیر آنها نسبت داده شده است که شق دوم را اختیار نموده اند و گفته اند، بر پیغمبر و ائمه ی اطهار علیهم السلام عطا شده است از بلندی درجه و قرب منزلت و بزرگی و عظمت فضل به اندازه ی که دیگر دعای دعاکننده در آن تأثیری ندارد و فائده ی دعای امت برای آنها راجع به نفس خودشان می باشد که به واسطه ی اینها مقرب گردیده و استفاده ی ثواب می نمایند چنانچه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: (من صلی علی واحده صلی الله علیه عشرا) یعنی هر که رحمت بفرستد برای من یک مرتبه خداوند عالم رحمت می فرستد برای او ده مرتبه. [ صفحه 524] ولکن تحقیق مطلب چنان که جمع کثیری از محققین گفته اند این است: که دعای امت باعث زیادتی مراتب و مدارج آنها می باشد به جهت این که نعمای الهی محدود به حدی نبوده و پایان و انتهائی برای آن متصور نیست و مدارج تفضلات خداوند تعالی را نتوان احصاء نمود و بودن آنها سلام الله علیهم در مرتبه ی که بی نیاز و غیر محتاج باشند به ازدیاد مراتب به تصور نمی آید و بودن دعای امت از اسباب ازدیاد مراتب آنها جائز است. علاوه بر اشخاص بینا مخفی و پوشیده نیست که هرگاه آنها از این معنی بی نیاز بودند لزومی نداشت که امت تحصیل ثواب و تقرب را به واسطه ی دعا کردن به

آنها بنماید و اولی و سزاوار برای امت در تحصیل ثواب و تقرب این بود که برای نفسهای خودشان دعا بنمایند که خدا آنها را در ایمان و اعتقاد به ائمه علیهم السلام ثابت و مستقیم فرماید. بلی ممکن است گفته شود: این که زیادتی مراتب آنها سلام الله علیهم در خصوص خواستن رحمت بر آنها حاصل می شود (یعنی ممکن است زیادتی مراتب آنها در مورد طلب رحمت به جا آورده شده و به عمل بیاید) برای این که مراتب صلوات و رحمت و تفضل خداوندی غیرمتناهی بوده و پایانی ندارد. و اما در اعطاء خداوندی درجه ی شفاعت و وسله را به سبب دعای امت برای پیغمبر صلی الله علیه و آله که درجه ی است در بهشت و بالاتر از آن درجه نیست ممکن نیست زیرا این که ثابت شده است که خداوند سبحان امثال [ صفحه 525] شفاعت و وسیله را به واسطه ی تحمل اثقال رسالت و زحمات او و به سبب ختم نبوت به آن بزرگوار عطاء فرموده است نه به جهت دعای امت و اگر چه وارد شده از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم که امر فرمود سئوال کنید برای من وسیله را «علی رؤوس الخلائق» یعنی علنی و آشکارا که خداوند متعال برای من بدهد. پس دعای امت و طلب آنها از خدا این که عطا کند امثال شفاعت و وسیله را برای پیغمبر (ص) اذعان و اعتقاد است بر این که آنها حق پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم است و اوست که لائق و سزاوار اینهاست و این اذعان موجب تکمیل ایمان است و در این

صورت این طلب می باشد از باب استعمال صیغه ی امر در تصویب و این معنی هم در عرف معروف است مانند این که رفیق تو می گوید: دیدم فلانی را که به پدر خود فحش می داد پس او را زدم در این حال تو می گوئی بزن او را و مقصودت این است که زدن او را تحسین نمائی و شخص ضارب را تحسین نموده و استحقاق مضروب را تثبیت نمائی و از این لحاظ است که بعضی اوقات برای ضارب می گوئی خوب کردی که او را زدی و به جا بوده که او را بزنی ولیکن ممکن است که این خدشه را دفع بکنی با این که بگوئی: اگر چه ما مسلم می داریم که برای دعای امت راجع به عطاء خداوند احدیث امثال وسیله و شفاعت را وجهی و علتی نیست. و صرفنظر کردیم از این که طلب اعطاء آنها «شفاعت و وسیله» برای پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم به جهت تصویب خلاف ظاهر است می گوئیم: همانا در وسیله و [ صفحه 526] شفاعت تفضلات غیرمتناهیه و شئون کثیره می باشد. پس سئوال شفاعت و وسیله برای پیغمبر (ص) راجع می شود به سئوال کردن آن چیزی که در آنها هست از تفضلات و شئون دیگر، این معنی را امعان نظر نموده و نیک بنگر. و اما آنچه در دعای عصر جمع وارد است که: و انک لم تأمر بالصلاه علیه الا بعد ان صلیت علیه انت و ملائکتک- الی قوله علیه السلام- لا لحاجه الی صلاه احد من المخلوقین بعد صلاتک علیه و لا الی تزکیتهم ایاه بعد تزکیتک بل الخلق جمیعا هم المحتاجون الی ذلک لانک

جعلته با بک الذی لا تقبل لمن أتاک الا منه و جعلت الصلاه علیه قربه منک و وسیله الیک و زلفه عندک و دللت المؤمنین علیه و امرتهم بالصلاه علیه لیزدادوا بها اثره لدیک و کرامه علیک. یعنی خدایا امر نفرموده ای به صلات و رحمت فرستادن بر پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم مگر بعد از آن که تو و ملائکه های تو به او رحمت فرستاده باشید (تا این که عرض می کند) امر کردن تو برای ما که صلات و رحمت به پیغمبر (ص) بفرستیم نه از این جهت است که پیغمبر (ص) احتیاج به صلات و رحمت یکی از مخلوقات داشته باشد بعد از آن که تو بر او صلوات فرستاده باشی و نه از این راه است که پیغمبر (ص) احتیاج به تزکیه ی احدی داشته باشد بعد از آن که تو او را تزکیه فرموده ای بلکه مخلوقات جمیعا محتاجند به طرف صلوات بر پیغمبر (ص) به جهت این که تو قرار دادی او را وسیله ی خودت بطوری که قبول نمی کنی از کسی [ صفحه 527] که بیاید به طرف تو مگر از این راه و قرار داده ای رحمت را به روی تقرب بر تو و سیله به سوی تو و منزلت در نزد تو و دلالت و راهنمائی فرموده ای مومنین را بر آو و امر کردی آنها را به رحمت و صلات فرستادن بر پیغمبر (ص) که به واسطه ی آنها در پیشگاه تو دارای کرامت و کردار نیک بشوند. پس آنچه استفاده می شود از این دعا این است: که وجود نازنین پیغمبر (ص) احتیاج ندارد به صلات مخلوقات بعد از صلات

و رحمت خالق متعال بر او به این معنی، که صلات و رحمت خدا بر او باقی نمی گذارد کرامت بالاتری را مگر این که شامل آن می باشد و حاصل نمی شود از صلوات خلق بر پیغمبر (ص) کرامتی مگر مرتبه ی پائین تر از آن کرامتی که از رحمت فرستادن خدا حاصل می شود پس بر صلوات خلق با وجود صلوات خالق احتیاجی نیست. و این معنی غیر آنست (که بگوئیم): صلوات و رحمت فرستادن موجب کرامتی است نسبت به پیغمبر (ص) و اگر چه برای پیغمبر (ص) بوده باشد به واسطه ی صلات خداوند متعال مافوق آن کرامتی که به سبب صلات عبد حاصل می شود. و به عبارت دیگر: وجود مبارک پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بی احتیاج است از این که حاصل نماید درجه ی را به سبب صلات و رحمت خلق بر او اگر چه صلات و رحمت خلق بر او موجب است حصول درجه نسبت به وجود نازنین پیغمبر (ص). [ صفحه 528] و به عبارت أخری: وجود مبارک رسول الله (ص) بی نیاز است از این که خلق طلب نماید از خدا اعطاء کرامت را بر او اگر چه خود پیغمبر (ص) محتاج است به اعطاء کرمت خداوند برای او. و اگر خواسته باشی (از باب تشبیه کامل بر ناقص) قیاس کن این مقام را بر مقام وزیر چنانچه وزیر از جهت کمال قربی که با سلطان دارد بی نیاز است از این که رعیت از سلطان طلب اکرام او را بنمایند با این که اگر چنانچه موقعی که استدعا و تقاضا بنمایند اکرام او را مورد الطاف و اکرام سلطان واقع می گردد و او را

به جهت استدعای رعایا اکرام فرماید و او محتاج است به اکرام سلطان پس با نظر عمیق و دقیقانه تأمل نموده و دقت کن تا اشتباهی باقی نماند [387] . آنچه از شهید ثانی قدس سره نقل شد چنانچه در کلمات شریفه اش گذشت که فرموده: اصل صلات که خداوند در آیه ی: ان الله و ملائکته یصلون.... امر بر آن فرموده به معنی دعاء است و آن از خدای تعالی مجاز در رحمت است، نظرش بر آنست که مجاز بهتر از اشتراک است.

قول مشهور که صلات به معنی دعاء است

مشهور در معنی صلات گفته اند: صلات از خداوند تعالی رحمت است و از ملائکه استغفار است و از آدمیان دعاء است و اقتضاء این قول [ صفحه 529] آنست که لفظ صلات در آن معانی مشترک لفظی باشد و لذا شهید ثانی (ره) فرموده:که صلات در اصل به معنی دعاء است یعنی حقیقت در آن بوده و از خداوند در رحمت مجاز است که اشتراک لازم نیاید و مجاز بهتر از آنست و در مبحث تعارض احوال از اصول فقه گفته شده: «المجاز خیر من الاشتراک» چون مجاز بیشتر است و دائره اش وسیعتر و اوسعیت در عبارت دارد و فائده اش زیادتر است زیرا در آن هیچ وقت توقف لازم نمی آید و گفته شده: که اشتراک بهتر از مجاز است زیرا اشتراک دورتر از خطاء است چون اگر قرینه نباشد توقف می شود به خلاف مجاز.

اشاره به مبحث تعارض احوال