تحقیق درباره ی اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع) صفحه 109

فصلی «بعلی» در صلوات

و سید علامه ی متتبع سید عبدالله شبر (ره) در مصابیح الانوار بعد از نقل آنچه از علامه ی مجلسی (ره) نقل شد فرموده: اقول بل الفصل بها موجود فی کثیر من الادعیه و الاذکار سیما فی الصحیفه السجادیه و لو لا خوف الاطاله لتلوت علیک من ذلک شطرا و افرا [392] . ولی واضح است که در میان شیعه عموما در صلوات با (علی) فصل نمی کنند خواه در مقام صلوات گفتن باشد یا در کتابت صلوات در کتب و مؤلفات چنانچه کتب و مؤلفات شیعه به این موضوع بهتر گواه عادل و شاهد صادق است و بلاشک عمل عموم شیعه بر این است و شاید جهت آن اینست همانا استعمال (علی) موهم فصل است به این مناسبت ترک کرده اند گرچه از جهات ادبی اشکالی ندارد و فصل نیست و اما روایتی که بزرگان: شیخ اعظم بهائی (ره) و علامه ی مجلسی (ره) به آن اشاره کرده اند ثابت نیست [393] و در کتب حدیث شیعه وجود ندارد چنانچه اساتید 535@فن حدیث تصریح فرمودند و لذا احتیاجی به توجیه چنین حدیثی که در کتب حدیث اثری از آن نیست نداریم چنانچه بعضی از محشین کتب ادبیات عربی بعض توجیهات کرده اند [394] و آن حدیث از ساخته های اهل سنت بوده و به شیعه نسبت داده اند و بر فرض اگر همچو حدیثی باشد معنی آن اینست هر کس فصل و جدا کند (علی) را - به کسر لام و تشدید یاء- یعنی امیرالمؤمنین علی علیه السلام را از (آل) من و گوید: علی علیه السلام از (آل) پیغمبر صلی الله علیه و آله نیست و او از

آل خارج است چنین شخصی به شفاعت من نائل نخواهد شد. [ صفحه 535] و لذا ما شیعه معتقدیم که (آل) عبارت از فاطمه ی زهراء و ائمه ی اثناعشر علیهم السلام هستند که صلوات فرستادن بر آنها با رسول الله صلی الله علیه و آله در تشهد نمازهای یومیه واجب است و اگر گفته نشود نماز باطل است چنانچه کرارا گذشت.

اشکال مشهور و دفع آن

اشاره

در روایات شیعه و سنی در کیفیت صلوات که مأثور و دستور داده اند این عبارت زیاد وارد است: اللهم صل علی محمد و آل محمد کما صلیت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید. و در روایاتی با زیادات دیگر نیز مأثور شده است و در میان علمای اسلام اشکالی در این مورد متوجه شده و مطرح انظار آنها واقع و توجیهات زیادی در رفع آن ذکر کرده اند. اما اشکال آنست: که در علم بیان تصریح کرده اند که مشبه به باید اقوی از مشبه باشد مثل این که گویند: زید کالاسد. ولی در اینجا آن طور نیست زیرا خاتم انبیاء صلی الله علیه و آله و سلم اشرف و افضل از ابراهیم علیه السلام است و این مطلب از ضروریات در اسلام و اجماعی میان مسلمین است. و علمای اسلام توجیهات زیادی در رفع آن دارند مانند: شیخ شهید (ره) در قواعد و فیروزآبادی صاحب قاموس در لغت در کتابش [ صفحه 537] الصلاه و البشر [395] و شیخ بهائی (ره) [396] و علامه ی مجلسی (ره) و سید محدث جزائری (ره) [397] و سید محدث شبر قدس سره و غیر از آن بزرگواران نگارش داده اند و علامه ی مجلسی (ره) در اواخر کتاب اربعین و سید شبر در مصابیح

الانوار [398] چهارده فقره توجه ذکر کرده اند ولی بعض توجیهات عامه با مذاق و رویه و عقیده ی خاصه درست نیست و از توجیهات فاسده است.

توجیهات علمای اعلام

در اینجا به چند توجیه صحیح اشاره کرده و نقل می شود: اول: اکثر محققین خاصه و عامه گفته اند: که رسول الله صلی الله علیه و آله چون از جمله ی آل ابراهیم است پس صلوات بر آن حضرت و آلش در ضمن صلوات بر ابراهیم بر وجه اتم و اکمل حاصل است و مطلوب ما در صلوات که درخواست می کنیم:اللهم صل علی محمد و آل محمد.... الخ آنست که پیغمبر اکرم و آلش به صلوات دیگری اختصاص یابد که مماثل [ صفحه 538] صلواتی که بر او و آلش و دیگران عمومیت داشت. و الصلاه العامه للکل من حیث العموم أقوی من الخاصه بالبعض. دوم: تشبیه در عطا واقع شده و لازم نیست مثلا از سئوال کردن زید که به او نیز مانند عمر و عطا شود عمر و افضل از زید هم باشد بلکه سئوالش از جهت سبقت زمانی عطا بر عمرو است پس سئوال صلوات بر خاتم انبیاء مانند صلوات بر ابراهیم از جهت سبق زمانی ابراهیم است و از این لازم نمی آید کثرت و افضلیت صلوات بر ابراهیم علیه السلام. سوم: اقوی بودن مشبه به اغلب در تشبیه باید اقوی باشد لازم نیست بلکه گاه می شود که تشبیه بدون آن محقق می شود چنانچه یکی از دو برادر به پدرشان می گویند: اعطنی دینارا کما اعطیت أخی. و از این قبیل شاید باشد آیه ی شریفه که فرموده: کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم [399] و آیه ی شریفه؛ احسن

کما احسن الله الیک [400] تشبیه در اصل جعل فعل است نه در قدر بقدر. این توجیه سوم برگشت بر دومی دارد بلکه عین آنست. چهارم: لازم نیست که مشبه به از هر جهت باید اقوی باشد بلکه لازم آنست که شئی ظاهر و واضح بوده باشد چنانچه در آیه ی شریفه [ صفحه 539] می فرماید: مثل نوره کمشکاه [401] نور مشکاه کجا و نور الهی کجا ولی چون مشکاه امر واضح و ظاهر است و در نظر شنونده روشن است و لذا نور خدا را به آن تشبیه فرموده است و چون تعظیم و احترام ابراهیم علیه السلام و آل او امر ظاهر در تمامی عوالم امکان است و لذا صلوات و تعظیم رسول الله (ص) را به آن تشبیه کرده است. و مؤید این معنی است که در بعض دعاها در طلب صلوات به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم مانند صلوات بر ابراهیم علیه السلام کلمه ی: فی العالمین. ضم شده است. و شاید آنچه از طیبی نقل شده که گفته: لیس التشبیه المذکور من باب الحاق الناقص بالکامل بل من باب الحاق ما لم یشتهر بما اشتهر همین معنی است. پنجم: کاف در «کما صلیت علی ابراهیم... الخ برای تشبیه نیست بلکه برای تعلیل است چنانچه نظیر آن در قرآن مجید واقع است مثل قول خداوند تعالی: کاما ارسلنا فیکم رسولا منکم [402] . و می فرماید: و اذکروه کما هداکم [403] . [ صفحه 540]