پرشکوه‌ترین مراسم عبادت و قربانی صفحه 41

ص: 86

شیطان وقتی از سوی هاجر رانده شد، به سوی فرزند آمد تا با دردناک جلوه دادن مرگ او را از نیمه راه باز گرداند. ولی اسماعیل، با ایمان محکمی که داشت او را سخت از خود براند که این مرگ چون فرمان خداست، شهادتی شیرین و گوارا خواهد بود رَضِیْنَا بِحُکْمِ اللَّهِ وَ سَلَّمْناهُ لِامْرِهِ.

و چون شیطان از مادر و پسر رانده شد، به سوی پدر آمد تا با القای شک و شبهه او را از ادامه راه باز دارد.

- شنیده‌ام که شیطان تو را در خواب واداشته تا دست به گناه بزرگی زده مرتکب قتل فرزند شوی! ابراهیم علیه السلام بدانست که او شیطان وسوسه‌گر است، فریاد بر او زد:

- دور شو ای دشمن خدا!

گفته می‌شود ابراهیم بر سر راه خود به قربانگاه در سه محل شیطان بر وی ظاهر شد، یکی به محل جمره اولی و دیگری به محل جمره وسطی و سومی به محل جمره عقبه، و ابراهیم در هر سه نقطه با پرتاب هفت سنگ او را از خود براند «1» و از آن زمان این رسم از جمله مناسک و اعمال واجب حج بوده و مستحب است به هنگام پرتاب سنگ به جمرات گفته شود: اللَّهُمَّ ادْحَرْ عَنِّی الشِّیْطان (خداوندا شیطان را از من دور گردان).

در حدیث دیگری آمده است: ابراهیم علیه السلام نخست به «مشعر الحرام» آمد تا پسر را قربانی کند، شیطان به دنبال او آمد، ابراهیم هفت سنگ به او پرتاب کرد، هنگامی که به جمره دوم رسید باز شیطان را مشاهده نمود، هفت سنگ دیگر بر او انداخت تا به «جمره عقبه» آمد هفت سنگ دیگر بر او زد «2» (و او را برای همیشه از خود مأیوس ساخت).

و این نشان می‌دهد که وسوسه‌های شیاطین در میدانهای بزرگ امتحان نه از یک سو که از جهات مختلف صورت می‌گیرد. هر زمان به رنگی و از طریقی مردان خدا باید ابراهیم‌وار شیاطین را در همه چهره‌ها بشناسند و از هر طریق وارد شوند راه را بر آنها ببندند و سنگسارشان کنند، و چه درس بزرگی؟! «3»

تکبیر جبرئیل، ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام‌

هنگامی که این پدر و پسر از عهده این امتحان بزرگ برآمدند، جبرئیل با صدای بلند تکبیر گفت:

- اللَّهُ اکْبَرُ، اللَّهُ اکْبَرُ! ...

و فرزند ابراهیم چنین تکبیر سر داد:

- لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَرُ! ...

و پدر فداکار نیز چنین گفت:

- اللَّهُ اکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ.»

و این شبیه تکبیراتی است که ما روز عید قربان می‌گوئیم. و حجاج با تکرار این تکبیرها بعد از 15 نماز که نخستین آن نماز ظهر روز عید است، خاطره پیروزی ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام را در آن میدان بزرگ آزمایش در نظرها زنده می‌کنند!

***

آنگاه خداوند قوچی بزرگ فرستاد تا ابراهیم علیه السلام آنرا به جای پسرش قربانی کند و سنتی برای آیندگان در مراسم حج و سرزمین مِنی

«وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظیمٍ؛

و ما ذبح عظیمی را فدای او کردیم».

یکی از نشانه‌های عظمت این ذبح به تعبیر آیةالله العظمی مکارم آن است که با گذشت زمان سال به سال وسعت بیشتری یافته و هر سال چند میلیون به یاد آن ذبح عظیم ذبح می‌کنند و خاطره‌اش را زنده نگه می‌دارند. «2»

فلسفه قربانی از دیدگاه آیةالله العظمی مکارم شیرازی‌

از دیدگاه آیةالله العظمی مکارم شیرازی، سفر حج در حقیقت یک هجرت بزرگ است، یک سفر الهی است، یک میدان گسترده خودسازی و جهاد اکبر است.

مراسم حج در واقع عبادتی را نشان می‌دهد که عمیقاً با خاطره مجاهدات ابراهیم و فرزندش اسماعیل و همسرش آمیخته است، و ما اگر در مطالعات در مورد اسرار حج از این نکته غفلت کنیم بسیاری از مراسم آن به صورت معما در می‌آید، آری کلید حل این معما توجه به این آمیختگی عمیق است. هنگامی که در قربانگاه در سرزمین منی می‌آئیم تعجب می‌کنیم، این همه قربانی برای چیست؟ اصولًا مگر ذبح حیوان می‌تواند حلقه‌ای از مجموعه یک عبادت باشد؟!

اما هنگامی که مسئله قربانی ابراهیم را به خاطر می‌آوریم که عزیزترین عزیزانش در شیرین‌ترین ثمره عمرش را در این میدان در راه خدا ایثار کرد و بعداً سنتی به عنوان قربانی در منی به وجود آمد، به فلسفه این کار پی می‌بریم.

قربانی کردن رمز گذشت از همه چیز در راه معبود است، قربانی کردن مظهری است برای تهی نمودن قلب از غیر یاد خدا، و هنگامی می‌توان از این مناسک بهره تربیتی کافی گرفت که تمام صحنه ذبح اسماعیل و روحیات این پدر و پسر به هنگام قربانی در نظر مجسم شود و آن روحیات در وجود انسان پرتوافکن گردد.

متأسفانه مراسم قربانی در عصر و زمان ما به شکل نامطلوبی درآمده که باید علمای اسلام در نجات آن بکوشند. «1»

تفسیر نمونه، ج 19، ص 125.

بخش 5: مَنْسَک حج‌

اشاره

منسک یا مراسم قربانی

رابطه ذبح حیوان با قرب و شکر خدا

منسک در امم پیشین

قربانی در اسلام

وضعیت مستحدثه قربانی در عصر ما

راه حل فقها

فتوای آیةالله العظمی مکارم شیرازی و دلائل این فتوا

مَنْسک یا مراسم قربانی‌

«وَ لِکُلِّ امَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَکَاً لِیَذْکُروا اسْمَ اللَّهَ عَلی ما رَزَقَهُم مِنْ بَهیمَةِ الْأنْعامِ «1»؛

و برای هر امتی قربانگاهی قرار دادیم تا نام خدا را به هنگام قربانی بر چهارپایانی که به آنها روزی داده‌ایم ببرند».

نُسُک به معنای «عبادت» و ناسک به معنای «عابد» و مناسک حج یعنی پایگاههایی که مراسم حج در آنجا انجام می‌شود و به خود اعمال حج نیز مناسک گفته می‌شود. «2»

و مَنْسک بر وزن منصب در خصوص قربانی که یکی از عبادات است به کار می‌رود هرچند که مفهوم آن عام است، اما در آیه فوق به قرینه «لِیَذْکُروا اسْمَ اللَّهِ عَلی ما رَزَقَهُم مِنْ بَهیمَةِ الْأنْعامِ؛

تا نام خدا را بر چهارپایانی که به آنها روزی داده‌ایم ببرند».

به معنای خصوص قربانی است. «3»

ذبح حیوانات خوراکی با نام خدا و خوردن آن در راه خدا و اطعام به فقرا و نیازمندان و تقسیم شادی‌های خود با فقرا و مستمندان با تقسیم گوشت قربانی در عید قربان، وسیله‌ای است برای تقرب و نزدیک شدن به خدا و از این رو به آن قربانی گفته می‌شود.

همچنانکه وسیله‌ای است برای یاد خدا و شکر نعمات خدا و نزدیک شدن دلهای بندگان خدا به یکدیگر.

رابطه قربانی با قرب و شکر خدا

«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُم فیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوَافَّ، فَاذا وَجَبَتْ جُنُوبُهَا فَکُلُوا مِنْها وَ اطْعِمُوا الْقانِعْ وَ الْمُعْتَرْ کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُم لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛ «4»