قاعده لاحرج صفحه 15

ص:24

1- (1) . سورۀ حجّ، آیۀ 78.
2- (2) . احمد بن محمّد الأردبیلی، زبده البیان فی براهین أحکام القرآن، ص 590.
3- (3) . ر. ک: محمّد صدقی البُورنو، موسوعه القواعد الفقهیّه، ج 5، ص 107.

معنا و استعمالات حرج

معنای لغوی حرج

با مراجعه به کتاب های لغت، معلوم می گردد «حرج» در سه معنای: «ضیق و تنگی»، «معصیت و گناه» و «حرام» استعمال شده است. برخی گفته اند: «حرج» در اصل به معنی اجتماع و انبوهی شیء است، به گونه ای که موجب حصول تصوّر ضیق و تنگی میان آن اشیا شود(1) ؛ ابن منظور در «لسان العرب» گوید:«الحرج: الإثم، والحارج الآثم؛ سپس این حدیث را در ادامه می آورد که پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده اند: حدّثوا عن بنی إسرائیل ولا حرج علیکم»(2)؛ یعنی: در مورد بدی بنی اسرائیل هر چه می خواهید بگویید و بر شما گناهی هم نیست. امّا ابن اثیر که به نظر دقیق تر از ابن منظور است، می گوید:

«الحرج فی الأصل: الضیق، ویقع علی الإثم والحرام؛ وقیل: الحرج أضیق الضیق»(3).

معنای اصلی حرج، ضیق و مشقّت است و در معنای گناه و حرام نیز استعمال می شود؛ و سپس می گوید: گفته شده که مطلق ضیق را حرج نمی گویند، بلکه مراد