قاعده فراغ و تجاوز صفحه 105

ص:108

در این جا سه اشکال دیگر به این دو اشکال اضافه می کنیم و بحث را جمع بندی خواهیم کرد.

اشکال سوّم: این اشکال از کلمات مرحوم محقّق عراقی قدس سره(1) استفاده می شود. - هرچند که ایشان در مقام اشکال بر این کبرا نبوده اند و مطلب دیگری را بیان می کنند؛ امّا می توان آن را به عنوان اشکال بر این کبرا ذکر نمود. -

اشکال این است که اگر بعد از نماز در وجود شرایطی مثل ترتیب و موالات که مابه ازای مستقلّ و خارجی ندارند، شکّ شود، قاعده تجاوز در آن ها جاری نمی شود؛ چرا که این قاعده به شکّ در اموری انصراف دارد که وجود استقلالی دارند. درست است که قاعده فراغ در این جا جاری شده و شخص را به صحّت نماز متعبّد می کند، ولی نمی تواند وجود ترتیب یا موالات را اثبات نماید؛ چه آن که این امور دارای استقلال نیستند و جزء مستقل محسوب نمی شوند که شخص به وجود آن ها متعبّد گردد.

بنابراین، جریان قاعده تجاوز در چنین اجزا و شرایطی معنا ندارد. زیرا، قاعده تجاوز در اجزاء و شرایطی جریان پیدا می کند که دخول و خروج نسبت به آن ها معنا داشته باشد.

اشکال چهارم: مواردی وجود دارد که فقط مجرای قاعده فراغ است و نه قاعده تجاوز؛ و آن عبارت است از شکّ در جزء اخیر مرکّب. در این موارد، چون همه فقها برای جریان قاعده تجاوز دخول در غیر را معتبر می دانند، بنابراین، در این گونه امور، قاعده تجاوز جاری نمی شود؛ امّا در قاعده فراغ، برخی از محقّقین، دخول در غیر را معتبر نمی دانند.