قاعده فراغ و تجاوز صفحه 113

ص:116

شکّ است، تعبیر «مضی» نمی آید.

مقدّمه سوّم: نکته ی دیگری که بایستی به آن توجّه نمود، این است که در بررسی روایات، نباید به صرف آمدن تعبیر «فرغت»، گمان شود روایت مربوط به قاعده ی فراغ است؛ هم چنان که تعبیر «تجاوز» نیز نباید ما را فریب دهد که روایت ناظر به قاعده تجاوز است.

به نظر ما، روایات باب بر سه دسته هستند. دسته اوّل، روایاتی اند که ظاهر و بلکه صریح در قاعده تجاوز هستند؛ دسته دوّم نیز روایاتی هستند که ظهور در قاعده فراغ دارند؛ و دسته سوّم، روایاتی که هر دو احتمال در مورد آن ها داده می شود. از این رو، اگر از آن ها بتوانیم قدر جامعی به دست آوریم، بر هر دو قاعده فراغ و تجاوز دلالت خواهند داشت؛ در غیر این صورت، چنین روایاتی مجمل اند.

بررسی روایات

اشاره

بنابراین، در مقام اثبات، لازم است که همه ی روایات را مورد بررسی و دقّت قرار دهیم. این روایات را به سه گروه تقسیم می نماییم.

الف) روایات قاعده تجاوز

گروه اوّل روایاتی است که فقط بر قاعده تجاوز دلالت دارند؛ و از آن ها قاعده فراغ استفاده نمی شود. از آن جا که بحث سندی این روایات در مباحث پیشین ذکر گردیده است؛ بنابراین، در این قسمت، فقط بحث دلالی روایات را بیان می کنیم.

1 - «سألته عن رجل یشکّ بعد ما سجد أنّه لم یرکع؛ قال علیه السلام: «یمضی فی صلاته»(1).

در این روایت، از امام علیه السلام سؤال می کند که شخص بعد از انجام سجده شکّ می کند رکوع را انجام داده است یا نه، تکلیف چیست؟ حضرت نیز بیان می فرماید: نمازش