قاعده فراغ و تجاوز صفحه 121

ص:124

صورتی که شکّ بعد از عمل باشد، قاعده ی فراغ جاری می شود، اعمّ از این که شکّ در صحّت عمل باشد و یا شکّ در وجود و اتیان جزء معیّن باشد؛ و اگر شکّ در هنگام انجام عمل و در اثنای آن صورت گیرد، قاعده تجاوز جریان دارد. لذا، اگر روایات مربوط به قاعده ی تجاوز نبود، بر اساس روایات قاعده ی فراغ، باید به شکّ حین العمل ترتیب اثر می دادیم؛ و به آن اعتنا می کردیم.

بر اساس این مبنا، بین این دو قاعده، رابطه تباین برقرار است؛ و هیچ مادّه اجتماعی بین آن ها نخواهد بود. دو قاعده فراغ و تجاوز تغایر و تباین کامل دارند.

علاوه آن که، در قاعده فراغ، خود فراغت از عمل، یک ملاک عرفی و عقلایی است که اگر پس از اتمام عمل در آن شکّ شود، قابل اعتنا نیست؛ امّا قاعده ی تجاوز، صرف تعبّد شارع است که بیان فرموده: در صورت گذشتن از محّل مقرّرِ معیّن شده، تعبّداً به شکّ در آن اعتنا نکنید.

ثانیاً: بر اساس روایات، قاعده ی فراغ هم در شکّ در صحّت جاری است و هم در شکّ در وجود؛ امّا در مورد قاعده ی تجاوز، به نظر می رسد مدلول مطابقی روایات تجاوز، همگی به شکّ در وجود مربوط است؛ و قاعده ی فراغ نیز در این موارد جاری نمی شود؛ زیرا، به شکّ بعد العمل مربوط است.

لیکن ما در چنین مواردی از راه مفهوم اولوّیت قاعده تجاوز وارد شده و می گوییم: اگر در هنگام انجام عمل، نسبت به اصل وجود یک جزء، قاعده ی تجاوز جاری می شود، به طریق اولی، در موردی که شکّ در صحّت آن جزء وجود دارد نیز این قاعده جاری می شود. پس، مدلول مطابقی قاعده ی تجاوز به شکّ حین العمل و در وجود جزء مربوط می شود و نه در صحّت جزء موجود؛ و در موارد شکّ در صحّت از مفهوم اولویت آن استفاده می شود.

ثالثاً: قاعده ی تجاوز در همه ی اجزاء جاری نمی شود، و بلکه دو دسته اجزاء از شمول این قاعده خارج اند:

1 - اجزای غیر مستقلّه:

منظور از اجزای غیر مستقل، اجزایی مثل ترتیب و موالات