قاعده فراغ و تجاوز صفحه 122

ص:125

در نماز است. بنابراین، اگر در هنگام خواندن نماز شکّ کنیم که آیا بین اجزای نماز ترتیب و یا موالات رعایت شده است یا نه، قاعده ی تجاوز نمی تواند این نماز را تصحیح کند؛ هرچند اگر همین شکّ بعد از اتمام نماز صورت گیرد، قاعده ی فراغ جاری شده و نماز راتصحیح می کند. دلیل این که قاعده ی تجاوز در اجزای غیر مستقل جریان ندارد، تعبیر «خرج منه ودخل فی غیره» است که ظهور روشن در اجزای مستقلّ عمل دارد.

2 - جزء اخیر مرکّب:

از دیگر اجزایی که قاعده ی تجاوز در آن جریان ندارد، جزء اخیر مرکّب، مثل سلام نماز است. بنابراین، اگر کسی در اصل سلام نمازش شکّ کند، چون به دنبال کاری دیگر نرفته است، تعبیر «خرج منه ودخل فی غیره» بر آن صدق نمی کند.

دیدگاه مرحوم امام خمینی رحمه الله در استفاده قاعده تجاوز از روایات

مطلب بعد، بررسی نظر مرحوم امام در مورد استفاده قاعده تجاوز از روایات و این که تجاوز اعمّ مطلق از فراغ است.

بیان شد امام خمینی قدس سره روایت صحیحه ی زراره(1) را بر قاعده تجاوز حمل نموده، و در نهایت تصریح نموده اند: ملاک، تجاوز از محلّ است و فراغ از عمل، دخالتی ندارد.(2)

به نظر ما، دیدگاه امام خمینی رحمه الله از روایات، قابل استفاده نیست. اوّلین و عمده ترین روایتی که ایشان به آن تمسّک نموده اند، موثقّه ی اسماعیل بن جابر است:

«اسماعیل بن جابر، قال: قال أبو جعفر علیه السلام: إن شکّ فی الرکوع بعد ما سجد فلیمض، وإن شکّ فی السجود بعد ما قام فلیمض، کلّ شیء شکّ فیه ممّا قد جاوزه ودخل فی غیره فلیمض علیه»(3).