قاعده فراغ و تجاوز صفحه 133

ص:136

شرعی مطرح است - مثلاً می گوید:«یشکّ فی السجده حین ما قام، یا شکّ فی الرکوع حین ما سجد و...» - امّا در روایات مربوط به قاعده فراغ بحث اتمام عمل است - مثلاً می گوید «بعد ما ینصرف من صلاته، یا بعد ما تفرغ من صلاته و...» -؛ آیا این تعبیرات واحد است؟ خیر، چنین نیست؛ اصلاً تعبیر واحدی در این روایات نیست؛ حتّی بالاتر، در یک روایت مثل صحیحه ی زراره که می گوید:«إذا کنت قاعداً علی وضوئک فلم تدر أغسلت ذراعیک أم لا؟ فأعد علیها... فإذا قمت من الوضوء وفرغت منه وقد صرت فی حال اخری فی الصلاه أو... لا شیء علیک فیه...»(1) دو حکم متفاوت بیان می شود؛ در یک روایت، دو تعبیر متفاوت که موضوع برای دو حکم است، آمده؛ لذا، وحدت سیاق و تعبیر به هیچ وجه قابل قبول نیست.

اشکال دوّم: از کلمات برخی از اهل نظر استفاده می شود که در قاعده تجاوز، ملاک شکّ در وجود است و تحقیق آن است که شکّ در وجود به شکّ در صحّت بر می گردد؛ یعنی عکس کلامی که شیخ انصاری قدس سره فرموده است. توضیح اشکال این است که: هنگامی که شکّ شود آیا یک جزء معیّنی موجود شده است یا خیر، فرض آن است که بقیّه اجزاء موجود است. بنابراین، با شکّ در آوردن آن جزء، در صحّت و عدم صحّت بقیّه اجزاء شکّ می شود. بنابراین، شکّ در وجود به شکّ در صحّت بر می گردد. به عبارت دیگر، چنان چه هنگام شکّ در وجود، متعبّد به وجود آن جزء شویم، این تعبّد به وجود، به معنای تعبّد به صحّت بقیّه اجزاء است که واقع شده اند.

پاسخ اشکال دوّم: در جواب از این اشکال، اوّلاً: در مباحث پیشین بیان نمودیم: نه شکّ در صحّت به شکّ در وجود بر می گردد و نه عکس آن درست است؛ بلکه این ها دو عنوان هستند که هر کدام آثار مختلف دارند.

ثانیاً: این مطلب، با ظاهر روایات قاعده تجاوز سازگاری ندارد. به عنوان مثال: در روایتی که سائل می گوید: هنگام سجده شکّ کردم آیا رکوع را انجام داده ام یا نه؟ امام علیه السلام در جواب می فرماید: تو رکوع را انجام داده ای. در این جا امام علیه السلام به بقیّه