قاعده فراغ و تجاوز صفحه 134

ص:137

اجزاء نظر ندارند، بلکه فقط ما را متعبّد می فرماید به این که بنا را بگذار بر این که رکوع را انجام داده ای.

تا این قسمت بحث، اثبات می شود که قاعده فراغ و تجاوز دو قاعده مستقل و جدای از هم هستند؛ و ما به تعدّد دو قاعده ملتزم می شویم.

ثمره بحث تعدّد یا وحدت دو قاعده

پس از این که روشن شد قاعده فراغ و تجاوز به حسب مقام اثبات دو قاعده هستند، این سؤال مطرح می شود که ثمره ی تعدّد این دو قاعده چیست؟

در مباحث بعد ثمراتی برای این بحث روشن می شود از قبیل آن که ممکن است گفته شود در قاعده تجاوز دخول در غیر شرط است امّا در قاعده فراغ چنین شرطی نیست؛ و یا آن که قاعده فراغ عمومیّت دارد و همه ی ابواب فقه را شامل می شود، امّا تجاوز فقط در بحث عبادات و آن هم در باب صلاه جریان دارد و موارد دیگری که بیان خواهد شد.

امّا با قطع نظر از این مطالب، مرحوم محقّق عراقی در کتاب نهایه الافکار ثمره ی خوبی را برای این بحث بیان کرده اند که در این جا ذکر می کنیم. ایشان می فرماید: در موردی که شخص علم و یقین دارد یک سجده یا تشهّد از نمازش را انجام نداده است و در نتیجه شکّ می کند اخلالی به ترتیب و یا موالات نمازش وارد شده یا نه؟ اگر فراغ و تجاوز را دو قاعده بدانیم، در این مثال، قاعده فراغ جاری می شود و به صحّت نماز حکم می کند؛ و به دنبال آن، وجوب قضای سجده یا تشهّد فوت شده از قاعده استفاده می شود. به عبارت دیگر، بعد از آن که به نیاوردن سجده یقین نمودیم، در صحّت بقیّه اجزاء از جهت اخلال به ترتیب شکّ می کنیم؛ و بر طبق قاعده فراغ باید بقیّه اجزاء را محکوم به صحّت بدانیم؛ و از آثار صحّت، قضای سجده فراموش شده است.

لیکن اگر به وحدت دو قاعده قائل باشیم، اثبات قضای سجده و یا تشهّد در این جا مشکل است. به جهت این که بنا بر وحدت دو قاعده، عنوان واحد و مشترک «عدم