قاعده فراغ و تجاوز صفحه 177

ص:180

به نظر می رسد این نظریه صحیح نباشد؛ زیرا، همان طور که به صورت مکرّر بیان نمودیم، روایات قاعده تجاوز یک عنوان تعبّدی دارند و ما نمی توانیم چنین قطعی را که ایشان ادّعا نموده اند، حاصل نماییم؛ و چگونه می توانیم توابع نماز را به مقدّمات ملحق کنیم، در حالی که مقدّمات عنوان دخول در صلاه را دارد و تعقیبات، بعد از فراغ از نماز است؟ بنابراین، به نظر می رسد در این مورد قاعده تجاوز جریان نداشته باشد.

بله، بر طبق صحیحه ی دوّم زراره در مورد شکّ در ذراعین، می توانیم قاعده فراغ را جاری کنیم؛ چرا که تعبیر «صرت فی حال اخری من الصلاه أو غیرها» بدون هیچ تردیدی شامل این مورد می شود.

اشکالات محقّق خویی بر دیدگاه محقّق نائینی رحمه الله

محقّق خویی رحمه الله(1) نیز دو اشکال بر نظر استاد خویش وارد نموده اند:

اشکال اوّل: این اشکال، اشکالی نقضی است؛ بدین صورت که اگر مکلّف در حال خواندن تعقیب نماز شکّ کند اصل نماز را آورده است یا خیر؟ هیچ یک از فقها در این مورد قاعده تجاوز را جاری نمی نمایند.

از این اشکال می توانیم چنین پاسخ دهیم که:

اوّلاً: این نقض ارتباطی به الحاق و عدم الحاق ندارد؛ بلکه تمام کسانی که قاعده تجاوز را در شکّ در اتیان اصل عمل جاری بدانند، دچار این اشکال هستند؛ اعمّ از این که توابع را به مقدّمات نماز ملحق نمایند و یا ننمایند.

و ثانیاً: محقّق نائینی رحمه الله به حکومت روایات قاعده تجاوز بر قاعده فراغ معتقد است؛ و در دائره حکومت، باید به مقدار دلیل حاکم متعبّد باشیم؛ و دلیل حاکم چنین فرضی را که محقّق خویی رحمه الله به عنوان نقض فرموده است، شامل نمی شود. به عبارت دیگر، قاعده تجاوز نسبت به اجزای مشکوک که جزء دیگری بر آن مترتّب است، جریان دارد؛ امّا نسبت به اصل عمل جریان ندارد.

البته اگر محقّق نائینی رحمه الله ملاک را تجاوز از شییء، اعمّ از محلّ شییء و یا خود شییء بداند - همان طور که در اجود التقریرات به آن تصریح نموده است - در این صورت