قاعده فراغ و تجاوز صفحه 182

ص:185

نمازگزار، یقین به فراغت از ذات عمل دارد و دیگر نمی توانیم لفظ «مضیّ» را به حسب اعتقاد تفسیر نماییم.

بررسی دیدگاه صاحب منتقی الاصول

برخی از محقّقین(1) برای جریان قاعده راه دیگری را طی نموده و سه مطلب مهمّ دارند:

مطلب اوّل:

«إنّ المراد من الفراغ من الصلاه هو الاشتغال بغیرها لا اتمامها والانتهاء منها؛ إذ هما مدلولان التزامیان للفراغ، ولا یدلّان علیه بالمطابقه، کما أنّ التعبیر بالفراغ لم یرد إلّافی روایه زراره المفصّله بین...».

ایشان در تفسیر فراغ آورده اند که مراد از فراغ، اتمام عمل نیست؛ زیرا، اوّلاً: این عنوان مدلول التزامی فراغ است و نه مدلول مطابقی آن؛ چرا که فراغ، به معنای خلوّ، مساوی با اتمام و انتهای عمل است در مقابلِ اثناء و در بین عمل بودن. بنابراین، صدق فراغ بر اتمام، به جهت آن است که مستلزم خلوّ و عدم اشتغال است؛ یعنی: بعد از اتمام عمل، دیگر از اشتغال به عمل خالی است. و ثانیاً: عنوان فراغ، فقط در روایت زراره که بین شکّ در اثنای وضو و شکّ بعد از وضو فرق گذاشته، آمده است؛ و واضح است مراد از فراغ در این روایت، اشتغال به غیر وضو است.

ایشان در ادامه فرموده اند: اگر از این مطلب دست برداریم، و فراغ را به اتمام و انتها تفسیر نماییم، اما معتقدیم که اتمام و انتها با انجام معظم اجزاء محقّق می شود؛ زیرا، مقصود از فراغ از عمل، فراغ از عمل، اعمّ از صحیح و فاسد است؛ و لذا، کلام مرحوم نائینی - که عمل را به معظم اجزاء تفسیر نموده اند - صحیح است؛ و علّت آن همین