قاعده فراغ و تجاوز صفحه 192

ص:195

عادت شخصی باشد و یا عادت نوعی؛ به عنوان مثال: کسی عادتش بر این است که پس از هر حدث اصغری وضو می گیرد؛ حال، حدث اصغری سرزده و نیم ساعت از آن گذشته است، آیا می توان گفت قاعده تجاوز در این جا جریان دارد؟

در مورد این احتمالات و جریان قاعده ی تجاوز در آن ها، باید گفت: در این که قاعده ی تجاوز در مواردی که محلّ شرعی گذشته باشد، جریان دارد، هیچ بحثی نیست؛ در نماز، محلّ رکوع قبل از سجده است؛ اگر کسی در سجده در مورد رکوع شکّ کند، قاعده ی تجاوز در آن جاری می شود؛ چرا که محلّ رکوع تمام شده است.

انّما الکلام در مورد احتمال دوّم و سوّم است که آیا قاعده تجاوز در محلّ عقلی و عادی نیز جریان دارد یا نه؟

در مورد محلّ عقلی توضیح داده شد که خود عقل به هیچ عنوان محلّی را برای اشیاء و اجزا بیان نمی کند؛ بلکه عقل می گوید اگر در این رابطه قانون و ضابطه ای وجود داشته باشد، رعایت آن لازم است. نتیجه ی این بیان آن است که بازگشت محلّ عقلی به محلّ شرعی است. در این رابطه، گاه قانون، شرع است؛ مثل این که شارع معیّن می کند محلّ رکوع در نماز کجاست. وگاه قانون، وضع است؛ مثل این که در عبارت «اللّه اکبر»، وضع می گوید واژه ی «اللّه» بر «اکبر» مقدّم است و مأمورٌبه همین است.

امّا در مورد محلّ عادی، مثالی که برای آن بیان شد، این بود که عادت شخص بر این است که بعد از حدث اصغر وضو می گیرد - محلّ عادی وضوی او بعد از حدث اصغر است - اگر این شخص نیم ساعت بعد از حدث اصغر شکّ کند آیا وضو گرفته است یا نه، آیا می توان گفت چون از محلّ عادی وضویش گذشته است، قاعده تجاوز در آن جاری است؟

مرحوم شیخ انصاری قدس سره(1) در این مورد تأمّل فرموده اند؛ هم بر جریان و هم بر عدم جریان قاعده تجاوز در این مورد دلیل آورده اند.