قاعده فراغ و تجاوز صفحه 197

ص:200

1- (1) . محمّد بن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 6، ص 318، باب 13 از ابواب الرکوع، ح 4.
2- (2) . فرائد الاصول، ج 3، صص 332 و 333.
3- (3) . علّامه مجلسی، بحار الانوار، ج 88، ص 160.

دیدگاه محقّق اصفهانی رحمه الله

اشاره

در مقابل مرحوم شیخ انصاری، محقّق اصفهانی رحمه الله است. ایشان می فرماید:

مواردی که در صدر روایت ذکر شده برای تحدید قاعده و ضابطه ی کلّی مذکور در ذیل روایت نیست؛ بلکه این موارد از باب مثال ذکر شده اند تا در ادامه قاعده ای کلّی ذکر شود.(1) بنابراین، بر اساس نظر ایشان، قاعده تجاوز در اجزای غیر اصلی نیز جریان دارد؛ و اگر شخصی در حال رفتن به سجده شکّ کند رکوع را انجام داد یا نه، لازم نیست بلند شود و رکوع را به جا آورد.

ممکن است در این جا کسی از مرحوم محقّق اصفهانی سؤال کند: اگر مطلب چنین است، پس چرا امام علیه السلام در روایت به اجزای غیر اصلی مثال نزدند؛ حداقّل یک مورد نیز برای آن می فرمودند؟ آیا این عدم تعرّض نشانه ی عدم جریان قاعده در این صورت نیست؟

محقّق اصفهانی رحمه الله به این اشکال توجّه داشته و می فرمایند، این که امام علیه السلام چنین مواردی را در صدر روایت بیان نمی کنند، به دلیل آن است که این موارد نادر الوجود هستند؛ معمولاً شکّ در این که رکوع را انجام داده است یا نه، در سجده واقع است و کسی که در حال رفتن به سجده است و هنوز سر بر مهر نگذاشته به جهت نزدیکی و قرب عمل با جزء مشکوک معمولاً شکّ نمی کند؛ بلکه این شکّ که منشأش غفلت است، معمولاً در سجده و جزء بعدی رکوع حاصل می شود.(2)