قاعده فراغ و تجاوز صفحه 203

ص:206

اوّلاً: در برخی از روایات این تعبیر وارد شده است که شخص نمازگزار بعد از ورود به سجده شکّ می کند رکوع را انجام داده است یا نه؟ بر حسب این تعبیر، مورد قاعده تجاوز، صورت دخول در غیر است. هم چنین از صحیحه ی زراره که صدر آن شکّ در جزء قبل بعد از ورود به جزء دیگر است، مانند این که در اقامه شکّ می کند اذان گفته است یا خیر؟ یا در حال تکبیر شکّ می کند اذان واقامه گفته است یا خیر؟ و یا در حال قرائت شکّ می کند تکبیر گفته است یا خیر؟ استفاده می شود مورد قاعده تجاوز در فرضی است که دخول در غیر تحقّق پیدا کرده باشد.

ثانیاً: مهمتر از صدر روایت زراره، ضابطه ی کلّی است که در ذیل این روایت و برخی دیگر از روایت آمده است و امام علیه السلام فرموده اند:«إذا خرجت من شیء ثمّ دخلت فی غیره فشکّک لیس بشیء». در این تعبیر به دخول در غیر تصریح شده است و از ظاهر آن استفاده می شود که به عنوان جزء موضوع دخالت دارد؛ یعنی موضوع در قاعده تجاوز دارای دو جزء است: 1 - خروج از شییء و 2 - دخول در غیر آن شییء.

هم چنین در روایت موثّقه ی اسماعیل بن جابر نیز به دخول در غیر تصریح شده است:«کلّ شیء شکّ فیه ممّا قد جاوزه ودخل فی غیره فلیمض علیه».

و روایت دیگر موثّقه ی ابن ابی یعفور است که حضرت علیه السلام می فرماید:«إذا شککت فی شیء من الوضوء وقد دخلت فی غیره...». در مباحث پیشین ذکر کردیم از این روایت، هم می توان قاعده ی تجاوز را استفاده نمود و هم قاعده ی فراغ را؛ و به عبارت دیگر، روایت قابلیّت دلالت بر حجّیت هر دو قاعده را دارد.

نتیجه آن که از موارد سؤال در روایات تجاوز و ضابطه ی کلّی که در این روایات ذکر شده، به خوبی استفاده می شود دخول در غیر، در قاعده تجاوز شرط است.

بررسی شرعی یا عقلی بودن شرط دخول در غیر

نکته ی مهمّ آن است که آیا اعتبار دخول در غیر به عنوان یک شرط شرعی و تعبّدی است و یا این که شرطی است عقلی؟ همان طور که در مباحث گذشته بیان