قاعده فراغ و تجاوز صفحه 21

ص:24

3 - سیره عقلائیّه

بناء و سیره ی عقلا بر این است که اگر فاعل و مکلّف مختاری که عالم به جزئیّات و شرایط مأمورٌبه است، عملی را انجام دهد، بعد از اتمام، آن را عمل تامّ و صحیحی به حساب می آورند؛ حال، در قاعده فراغ نیز چنین مطلبی ادّعا می شود؛ بدین صورت که اگر مکلّف، عملی را انجام داد و بعد از فراغت از آن، شکّ کرد عمل او صحیح بوده است یا نه؟ فراغ از عمل، اقتضای صحّت عمل را دارد.

در صورت پذیرش این دلیل، باید بگوییم تعلیلی که در ذیل برخی از روایات ذکر شده - که به عنوان دلیل ششم مورد بررسی قرار می گیرد - مبنی بر آن که امام علیه السلام درباره شکّ در صحّت وضو پس از اتمام آن می فرمایند:«هو حین یتوضّأ أذکر منه حین یشکّ»(1)، دیگر این تعلیل، تعبّدی نخواهد بود که شارع به عنوان این که در مقام تشریع است آن را فرموده باشد؛ بلکه این تعلیل، یک تعلیل ارتکازی است و امام علیه السلام نیز در روایت، به مرتکز عقلایی اشاره کرده اند که می تواند به عنوان مؤیّد سیره عقلائیه قرار گیرد.

مناقشه در استدلال به سیره ی عقلائیه: برای تحقیق این مطلب که آیا سیره ی عقلا می تواند به عنوان دلیل قاعده فراغ مطرح شود یا نه؟ باید گفت: سیره عقلائیه از دو حال خارج نیست:

1) یا سیره عقلائیه تعبّدیه است که لازم نیست عقلا برای آن ملاکی بیان کنند؛

2) و یا سیره عقلائیه ای است که نزد عقلا دارای مدرک است.

نظیر این بحث در مورد «اصاله الحقیقه» نیز مطرح است که آیا اصاله الحقیقه یک اصل لفظی عقلایی تعبّدی است و یا آن که چنین نبوده و به اصاله عدم القرینه برمی گردد؟(2) حال، در ما نحن فیه، اگر فاعل مختار عالِمی فعلی را انجام داد، این که