قاعده فراغ و تجاوز صفحه 23

ص:26

امّا تحقیق آن است که این اصل، در افعال نیز جاری می شود؛ زیرا، با مراجعه به خود می بینیم که اگر به کسی گفتیم غذایی که مرکّب از مواد خاصّی است، تهیه نماید و شکّ کنیم عملش را درست انجام داده و یا آن که در حین عمل، غافل بوده است؟ اصل عدم غفلت را در مورد او جاری می کنیم و فعلش را حمل به صحّت می کنیم؛ بنابراین، اصاله عدم الغفله، فقط یک اصل لفظی عقلایی نبوده و در افعال نیز جاری می شود.

سؤال دوّم: پس از مشخص شدن این که اصل عدم غفلت در افعال نیز جاری می شود، برای آن که استدلال به سیره عقلائیه در مورد قاعده فراغ و تجاوز تمام باشد، باید ثابت شود که اصاله عدم الغفله آیا در اقوال و افعال خود مکلّف نیز جاری می شود و شخص می تواند در مورد افعال خودش این اصل را پیاده کند یا این که این اصل اختصاص به افعال و اقوال دیگر افراد دارد؟

پاسخ: به نظر ما، ظاهر این است که اصاله عدم الغفله از این جهت توسعه ندارد و تنها در اقوال و افعال غیر جاری می شود؛ و حداقل، در عمومیت این اصل عقلایی نسبت به فعل خود مکلّف شکّ است؛ و از آن جا که اصاله عدم الغفله یک دلیل لبّی بوده، لذا باید به قدر متیقّن از آن اخذ شود که عبارت از قول و فعل غیر است. بنابراین، در مورد فعل خود نمی توان به این اصل استناد نمود؛ و در نتیجه، سیره عقلائیه نمی تواند دلیل قاعده ی فراغ و تجاوز باشد.

در مورد مؤیّدی نیز که از روایات برای سیره ی عقلائیه ذکر نمودیم، در دلیل ششم - که بحث و بررسی روایات است - خواهیم گفت عبارت «هو حین یتوضّأ أذکر منه حین یشکّ» به عنوان علّت نیست و برخی از بزرگان مثل محقّق نائینی رحمه الله بیان ژ کرده اند: این عبارت، به عنوان حکمت است و علّت نمی باشد.

4 - اثبات حجیّت قاعده به ملاک اصاله الصحّه

دلیل چهارم برای قاعده ی فراغ، ادلّه اصاله الصحّه است که از کلمات فقیه بزرگ حاج آقا رضا همدانی رحمه الله استفاده می شود؛ بدین صورت که همان دلائلی که بر حجّیت اصاله الصحّه دلالت دارند، بر حجّیت قاعده فراغ - که از مصادیق قاعده ی کلی اصاله الصحّه است - نیز دلالت دارند. ایشان می فرمایند: