قاعده فراغ و تجاوز صفحه 239

ص:242

لزوم اعاده دانست؛ به خصوص که در برخی دیگر از روایات، علّت این تعبّد را آن می داند که معمولاً چنین شکّ هایی معلول شیطان و نفوذ شیطان در نماز است. در موثّقه فضیل آمده است:«قلت لأبی عبد اللّه علیه السلام أستتم قائماً فلا أدری رکعت أم لا؟ قال: بلی قد رکعت فامض فی صلاتک فإنّما ذلک من الشیطان»(1).

ملاحظه سوّم: این مطلب که تعبیر «قد رکعت»، تعبّد ظاهری به آوردن رکوع، و یک حکم ظاهری است که با اصل احتیاط سازگاری دارد، گرچه صحیح است و روشن است در احکام ظاهریه مجرّد تأمین و معذریّت مطرح است، امّا ممکن است بگوییم از این روایات استفاده می شود شارع در مقام نهی از احتیاط در خصوص این موارد است؛ همان طور که اگر احتیاط موجب حرج یا ضرر باشد هیچ حُسن و نیکویی بر آن مترتّب نیست، در این موارد نیز شارع به دنبال عدم احتیاط بوده است. به عبارت دیگر، می توان گفت: از روایات، توسعه ای را در متعلّق مأمورٌبه نسبت به مورد شکّ استفاده می نمائیم؛ و چنان چه شارع در مقام توسعه باشد، با احتیاط سازگاری نداشته و در حُسن احتیاط تردید وجود دارد.

بنابراین، تا هنگامی که مکلّف در حال شکّ است - که موضوع قاعده تجاوز باقی است - نمی تواند عمل را اعاده نماید. و نتیجه می گیریم مفاد قاعده همان عزیمت است؛ و نظر صحیح، مختار محقّق عراقی رحمه الله است. والحمد للّه ربّ العالمین.