قاعده فراغ و تجاوز صفحه 70

ص:73

وجود و عدم وجود یک جزء به صورت مفاد کان تامّه است - یعنی: قاعده تجاوز ما را به وجود جزء مشکوک متعبّد می کند -. بنابراین، قدر جامعی در این بین وجود ندارد؛ چه آن که متعلّق تعبّد در هر یک از این دو قاعده با دیگری تفاوت دارد و مغایر یکدیگرند - در قاعده فراغ، «هذا الموجود صحیح أم لا؟» است؛ ولی در قاعده تجاوز، «هذا الجزء موجود أم لا؟» می باشد - و هر کدام مستقلاً نیاز به جعل جداگانه دارند.

کلام شیخ انصاری رحمه الله

مرحوم شیخ انصاری قدس سره - همان گونه که بیان شد - قائل به وحدت قاعده هستند؛ و کلام ایشان گویا جواب از دلیل اوّل است. ایشان قاعده فراغ را به گونه ای تفسیر کرده اند که به قاعده تجاوز بازگشت می کند و مفاد قاعده فراغ را نیز مفاد کان تامّه قرار داده و فرموده اند:

«أنّ الشکّ فی صحّه الشیء المأتی به حکمه حکم الشکّ فی الإتیان، بل هوهو؛ لأنّ مرجعه إلی الشکّ فی وجود الشیء الصحیح»(1).

بر اساس این بیان، زمانی که در صحّت شیء موجود شکّ می شود، در واقع، در وجود شیء صحیح شکّ می شود؛ و در نتیجه، تصویر قدر جامع هیچ مانعی نخواهد داشت؛ چرا که مفاد هر دو قاعده، مفاد کان تامّه است.

اشکالات وارد بر کلام شیخ انصاری رحمه الله

اشاره

عقیده ی شیخ انصاری مورد سه اشکال مهم قرار گرفته است:

1 - اشکالات میرزای نائینی رحمه الله

مرحوم محقّق نائینی رحمه الله پس از بیان دلیل اوّل و نقل کلام شیخ اعظم رحمه الله دو اشکال بر مطلب ایشان وارد می کنند که عبارت است از: