قاعده فراغ و تجاوز صفحه 89

ص:92

شود، قاعده تجاوز بر انجام آن دلالت می کند -.

در قاعده فراغ، مولا لازم است که کلّ عمل را تصوّر نماید، امّا در هنگام لحاظ مرکّب، باید در رتبه ی مقدّم بر آن، اجزایش لحاظ شوند؛ به عبارت دیگر، اجزاء در هنگام لحاظ کلّ مرکّب، لحاظ تبعی اندکاکی دارند و به تبع تصوّر کلّ، اجزاء نیز تصوّر می شوند.

بنابراین، در قاعده فراغ، اجزاء دارای لحاظ تبعی و غیر استقلالی هستند؛ در حالی که در قاعده تجاوز که مولا می گوید:«إذا خرجت عن جزء ودخلت فی جزء آخر فشکّک لیس بشیء»، جزء به صورت استقلالی تصوّر می شود. بنابراین، اگر شارع مقدّس بخواهد با یک بیان، هر دو قاعده را جعل نماید، باید اجزاء را هم تبعاً و هم استقلالاً لحاظ کند و در یک زمان نسبت به یک جزء هم لحاظ استقلالی و هم لحاظ تبعی تعلّق بگیرد؛ در حالی که اجتماع دو لحاظ متفاوت در ملحوظ و شییء واحد ممکن نیست.

مرحوم محقّق نائینی قدس سره چنین می گوید:

«إنّ المرکّب حیث أنّه مؤلّف من الأجزاء بالأسر فلا محاله تکون ملاحظه کلّ جزء بنفسه سابقهً فی الرتبه علی لحاظ المرکّب بما هو؛ إذ فی مرتبه لحاظ المرکّب یکون الجزء مندکّاً فیه فی اللحاظ، ویکون الملحوظ الإستقلالی هو المرکّب لا غیر، فلحاظ کلّ حرف بنفسه سابق علی لحاظ الکلمه بما هی، کما أنّ لحاظ الکلمه فی نفسها سابق فی الرتبه علی لحاظ الآیه... فإذا کان لحاظ کلّ من الأجزاء سابقاً علی لحاظ المرکّب فی الرتبه وکان لحاظه فی ضمن المرکّب إندکاکیّاً، فکیف یمکن أن یرید من لفظ «الشیء» الواقع فی القاعده الجزء والکلّ معاً بحیث یکون الکلّ بنفسه ملحوظاً حتّی یتحقّق به مورد قاعده الفراغ، ویکون الجزء بنفسه ملحوظا فی عرضه حتّی یتحقّق به مورد قاعده التجاوز!؟»(1).